از جمله مسائلی که ذهن‌های بسیاری را به خود متوجه ساخته و تحقیقات فراوانی در آن صورت پذیرفته و در زمینه بررسی هویت اسلامی عرفان اسلامی نیز بسیار مؤثر است، کنکاش در خاستگاه و پایگاه ابتدایی عرفان اسلامی است.
آیا عرفان اسلامی یک حقیقت غیراصیل و وارداتی به حساب می‌آید که از حوزه‌های دیگر و فرهنگ‌های بیگانه در میان مسلمین رواج یافته یا آنکه از محصولات و فرآورده‌های داخلی فرهنگ اسلامی و برخاسته از مؤلفه‌های متنوّع معرفتی و عملی اسلام است؟ به بیان دیگر ریشه‌های تاریخی شکل‌گیری عرفان اسلامی کدام‌اند؟
خال (اصطلاح عرفانی) عبارت است از نقطه وحدت حقيقيه من حيث الخفا كه مبدأ و منتهاى كثرت اعتبارى است و از ادراك و شعور اغيار محتجب و مختفى است، چه سياهى و ظلمت موجب خفا است.
خرابات (اصطلاح عرفانی) به معنای: وحدت صرف که رسوم تعینات در آن محو است (سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)). و دير و خرابات: عالم معنی عارف را گویند (شرح مرادات حافظ).
خلافت و جانشينی انسان از خدای متعال، از مسائل عمده هم در معارف دينی و هم در مباحث عرفانی است. اين خلافت گاهي در مقام ظاهر و تشريع و قانون‌گذاری و حکومت‌داری است و گاهي در مقام باطن و تکوين مي‌باشد و از همين روي خلافت بر دو گونه است، يکي «خلافت تشريعی» يا «خلافت ظاهری» و ديگری «خلافت تکوينی» يا «خلافت باطنی». و هرچند بر اساس آموزه‌های اسلامی خلافت تشريعی ارتباط وثيق و لاينفکی با خلافت باطنی و تکوينی داشته و ريشه در آن دارد، لکن در اين نوشتار توجه اساسی بر محور خلافت تکوينی و باطنی مي‌باشد.
خلع بدن یا برون فکنی یا جدا شدن روح از بدن به اصطلاح امروز خلع بدن کرده، لباس بدن را خلع می‌کند و بیرون می‌آورد یا گاهی به برون فکنی تعبیر فرمودند و به نوعی با مسامحه با این روح حرکت کرده و در خیابان و آسمان سیر می‌کند می‌کند. مکاشفه، خلسه، خلع بدن با موت اختیاری که یک درجه‌ای است مربوط به خواص، متفاوت می‌باشد.
خلوت عبارت است از دوری جستن از دیگران در حال عبادت و ذکر. خوب است سالک اتاقی را با شرایط خاصی برای ذکر در نظر بگیرد، مثلاً کوچک باشد، ساده باشد، پاک باشد، معطر باشد، از سر و صدا به دور باشد.
آرامش کامل فقط وقتی بدست می‌آید که انسان ذات خود را برای خدا خالص کند و به لقاء خداوند دست یابد. در اصطلاح قرآن به این افراد که به خلوص ذاتی دست یافته اند «مخلَصین» گفته می‌شود.
خمخانه (اصطلاح عرفانی): همه عالم غیب و شهادت که از شراب محبت فطری حق لبریزند، و همچنین قلبی که محل ورود غلبات عشق است. (کتاب سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی).)
خُمستان (اصطلاح عرفانی) به همان معنای خمخانه است. (کتاب سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی).)
خواجه عبدالله انصاری از نوابغ عرفاني است و عالي‌ترين مرحله عرفان عملي به دست او رقم خورده است. كتاب منازل السايرين وي هم‌اينك با شرح كاشاني، متن درسي حوزه‌هاي علمي است و ظريف‌ترين معاني سلوكي در آن مطرح شده است.
استعداد شگرفي در نظم و نثر داشت و كلمات كوتاه شيرين و اشعار زيباي وي در جهان مشهور است و لقب وي «شيخ‌الاسلام» است. او در سال ۴۸۱ق درگذشت.
خواجه نصیر الدین طوسی در میان عالمان شیعی جایگاهی مخصوص داشته است و تا چند قرن بزرگان شیعه از وی با تعبیر «افضل‌المتأخرین» یا «افضل المتقدمین و المتأخرین» یاد می‌کردند. علامه حلی که مدتی شاگردی خواجه طوسی را درجوانی نموده است چنین می‌فرماید که وی نه فقط در علوم عقلی، بلکه در علوم نقلی نیز سرآمد اهل عصر خود بود.