مراقبه کشیک نفس را کشیدن است که مبادا اعضا و جوارح را به خلاف وادارد و عمر عزیز را که هر آنی از آن بیش از تمام دنیا و مافیها قیمت دارد ضایع بگرداند. مراقبه یعنی غافل از حضور حضرت حق جلَّ شأنه نباشد. ذکر و فکر بدون مراقبه نه تنها نافع نیست که گاه مضر است. مراقبه در حکم پرهیز و ذکر و فکر در حکم دارو است.
انسان مراقب یعنی انسانی که بیدار و متوجه است و به جدّ مشغول کار است، کار برای خود، کار برای خدا و کار برای آخرت.
انسان مراقب، پاسبان و پاسدار است. پاسبان دل خود که صادرات و وارداتش چیست. او همیشه کشیک نفس خویش میکشد که جز خوبی در درون نفسش ننشیند و جز خوبی از او سر نزند.
سنگ زیرین آسیاب سلوک را مراقبه دانسته‌اند [۱] و آن قدر در اهمیتش تأکید کرده‌اند که گویا سلوک یعنی مراقبه و مراقبه یعنی سلوک.
بیجهت نیست که گاه اهل سلوک را اهل مراقبه نامیده‌اند:
«تسمیهٔ للشی باسم أهم اجزائه»؛ «از باب نام‌گذاری به نام مهم‌ترین بخش یک شیء».
مراقبه درجاتی دارد، ولی روح همهٔ درجات این است که سالک همواره توجّه و ارتباط خود با حضرت حق را حفظ کند و دقت کند آنی از آنچه به عنوان یک سالک، در هر درجه‌ای که هست، بدان ملتزم است، غفلت نورزد.
در رسالهٔ منسوب به علامه بحرالعلوم آمده است:
«مراقبه عبارت است از متوجّه و ملتفت خود بودن در جمیع احوال تا از آنچه که بدان عازم شده است و عهد کرده، تخلّف نکند.» (رساله منسوب به علامه بحرالعلوم، ص۱۴۲).'
استاد در رسالهٔ لب اللباب میگوید:
«ششم مراقبه و آن عبارت است از آنکه سالک در جمیع احوال مراقب و مواظب باشد تا از آنچه وظیفهٔ اوست تخطّی ننماید و از آنچه بر آن عازم شده تخلّف نکند.
مراقبه معنای عامّی است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالک تفاوت میکند. در ابتدای امر سلوک، مراقبه عبارت است از آنکه از آنچه به درد دین و دنیای او نمیخورد اجتناب کند و از«ما لایعنی» دوری گزیند و سعی کند تا خلاف رضای خدا در قول و فعل از او صادر نگردد، ولی کمکم این مراقبه شدت یافته و درجه به درجه بالا میرود. گاهی مراقبه عبارت است از توجّه به سکوت خود و گاهی به نفس خود و گاهی به بالاتر از آن از مراتب حقیقت از اسماء و صفات کلیهٔ الهیه و مراتب و درجات آن ان شاء الله بیان خواهد شد.... تا مراقبه صورت نگیرد ذکر و فکر بدون اثر خواهد بود. مراقبه حکم پرهیز از غذای نامناسب را برای مریض دارد و ذکر و فکر حکم دارو و تا وقتی که مریض مزاج خود را پاک ننماید و از آنچه مناسب نیست، پرهیز نکند دارو بیاثر خواهد بود و چه بسا گاهی اثر معکوس میدهد. لذا بزرگان و اساتید عظام این راه، سالک بدون مراقبه را از ذکر و فکر منع میکنند و ذکر و فکر را بر حسب درجات سالک انتخاب مینمایند» (لب اللباب، ص۱۱۸ و ۱۱۹).
از عبارت استاد نکات فراوانی استفاده میشود که به بعضی اشاره میکنیم:
مرحوم آیت‌الحق مولی حسینقلی همدانی در نامه به یکی از علمای تبریز نوشته‌اند:
«اگر بی مراقبت مشغول به ذکر و فکر بشود، بیفایده خواهد بود، اگرچه حال هم بیاورد، چرا که آن حال دوام پیدا نخواهد کرد، گول حالی را که ذکر بیاورد، بی مراقبه، نباید خورد» (تذکرة المتقین، ص۱۹۴).
عارف سریع السیر آیت‌الله حاج شیخ محمد بهاری در تذکرة المتقین نوشته است:
«مراقبه یعنی غافل از حضور حضرت حق جلَّ شأنه نباشد و هذا هو السّنام الأعظم و الرّافع الی مقام المقرّبین و من کان طالباً للمحبة و المعرفة فلیمسّک بهذا الحبل المتین و الی هذا یشیر قوله علیه السلام: «اعْبُدِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یرَاک» (بحارالانوار، ج۲۵، ص)، پس همواره باید حالش چنین باشد در باطن که گویا در خدمت مولای خود ایستاده و او ملتفت به این است» (تذکرة المتقین، ص۵۴).
در جای دیگر از همان کتاب میگوید:
«معنی مراقبه کشیک نفس را کشیدن است که مبادا اعضا و جوارح را به خلاف وادارد و عمر عزیز را که هر آنی از آن بیش از تمام دنیا و مافیها قیمت دارد ضایع بگرداند» (تذکرة المتقین، ص۵۶).
خواجه عبدالله انصاری در کتاب نفیس منازل السائرین مراقبه را باب دوّم از بخش معاملات یعنی منزل بیست و دوم قرار داده است. او باب اوّل را در بخش معاملات باب رعایت و باب سوم را باب حرمت قرار داده است. او در باب مراقبه به ذکر دو آیهٔ مرتبط با بحث در آغاز و سپس به تعریف مراقبه و در نهایت به تقسیم آن به سه درجه پرداخته است.
عبارت خواجه این است:
«باب المراقبه: قال الله تعالی: «لا یرْقُبُونَ فی مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَ لا ذِمَّة»(توبه/۱۰) و قال تعالی: «فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُون»(دخان/۵۹).
المراقبی دوام ملاحظة المقصود و هی علی ثلاث درجات:
الدرجة الأولی: مراقبة الحقّ فی السیر الیه علی الدوام بین تعظیم مذهل و مداناة حاملة و سرور باعث.
الدرجة الثانیة: مراقبة نظر الحق الیک برفض المعارضة و بالإعراض عن الإعتراض و نفض رعونة التعرّض.
و الدرجة الثالثة: مراقبة الأزل بمطالعة عین السبق استقبالا لعلم التوحید و مراقبة ظهور اشارات الأزل علی احایین الأبد و مراقبة الخلاص من ربطة المراقبة (منازل السائرین، ص۱۴۷)».
«باب مراقبه. خداوند متعال میفرماید: «دربارهٔ هیچ مؤمنی مراعات خویشاوندی و پیمانی را نمیکنند» و نیز میفرماید: «پس مراقب باش، زیرا که آنان هم مراقبند».
مراقبه به معنای پیوسته متوجه مقصود بودن و دارای سه رتبه است:
ترجمهٔ عبارت خواجه با توجه به دو شرح عبدالرزاق کاشانی و عفیف الدین تلمسانی انجام شد، اگرچه برای فهم بهتر متن، مطالعهٔ هر دو شرح در این قسمت ضروری است.
پیرامون طرح خواجه عبدالله انصاری برای منازل سیر الی الله در بخش منازل سفر سخن خواهیم گفت. این‌جا همین قدر باید بگوییم که دو آیهٔ ذکر شده ربطی به بحث مراقبهٔ سلوکی ندارد و صرف ذکر شدن واژه‌ای از مشتقات مراقبه مجوّز ذکر این آیات نیست، چه اینکه توجیه کاشانی هم ناتمام است.
اگر بخواهیم از آیات قرآنی برای مراقبه استفاده کنیم از اینگونه آیات باید بهره بگیریم:
۱. «ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ» (ق/۱۸)؛
«آدمی هیچ سخنی را از دهان بیرون نمیافکند، مگر اینکه مراقبی آماده نزد اوست».
۲. «أَلَمْ یعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یری» (علق/۱۴)؛
«آیا نمیداند که خدا میبیند».
۳. «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ» ( ق/۱۶)؛
«و ما انسان را آفریدیم و میدانیم که نفس او چه وسوسه‌ای به او میکند و ما از شاهرگش به او نزدیکتریم».
۴. «إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیکُمْ رَقیباً» (نساء/۱)؛
«خدا همواره بر شما نگهبان است».
۵. «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یعْلَمُ ما فی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ» (بقره/۲۳۵)؛
«بدانید خدا آنچه در سینه دارید، میداند، پس از او حذر کنید».
۶. «أَفَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَت» (رعد/۳۳)؛
«آیا کسی (خداوند) که بر هر شخصی بدانچه کرده مراقب است (مانند کسی است که از همه جا بی‌خبر است)؟»
و هم‌چنین روایات و احادیث در زمینهٔ مراقبه بیش از حدّ تواتر معنوی است. به برخی از این روایات اشارت میکنیم:
۱. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
«اعْبُدِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یرَاکَ» [۲]؛
«خدای را آنچنان بپرست که گویا میبینیاش و اگر تو او را نمیبینی، او که تو را میبیند».
۲. امام صادق علیه السلام به اسحاق بن عمار فرمود:
«یا إِسْحَاقُ خَفِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ وَ إِنْ کُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ یرَاکَ وَ إِنْ کُنْتَ تَرَی أَنَّهُ لَا یرَاکَ فَقَدْ کَفَرْتَ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ یرَاکَ ثُمَّ بَرَزْتَ لَهُ بِالْمَعْصِیهٔ فَقَدْ جَعَلْتَهُ مِنْ أَهْوَنِ النَّاظِرِینَ عَلَیکَ» [۳]؛
«ای اسحاق! از خدا چنان بترس که گویا او را میبینی که اگر تو او را نمیبینی، او تو را میبیند و اگر بپنداری که تو را نمیبیند، کافری و اگر میدانی که او تو را میبیند و باز نافرمانیاش میکنی، او را از همهٔ بینندگان کوچک‌تر و بیارزشتر قرار داده‌ای».
۳. رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
«الدُّنْیا سَاعَهٔ فَاجْعَلْهَا طَاعَهٔ» [۴]؛
«دنیا ساعتی بیش نیست، این ساعت را در طاعت صرف کن».
۴. معصوم علیه السلام فرمود:
«إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّهٔ لَا یتَحَسَّرُونَ عَلَی شَیءٍ فَاتَهُمْ مِنَ الدُّنْیا کَتَحَسُّرِهِمْ عَلَی سَاعَهٔ مَرَّتْ مِنْ غَیرِ ذِکْرِ اللَّه» [۵]؛
«بیتردید اهل بهشت بر هیچ چیزی از امور از دست رفتهٔ دنیوی مانند ساعتی که از یاد خدا وامانده و در غفلت به سر بردهاند، حسرت و تأسّف نمیخورند».
۵. امیرمؤمنان علی صلواةالله علیه فرمود:
«کَانُوا قَوْماً مِنْ أَهْلِ الدُّنْیا وَ لَیسُوا مِنْ أَهْلِهَا فَکَانُوا فِیهَا کَمَنْ لَیسَ مِنْهَا... یرَوْنَ أَهْلَ الدُّنْیا یعَظِّمُونَ مَوْتَ أَجْسَادِهِمْ وَ هُمْ أَشَدُّ إِعْظَاماً لِمَوْتِ قُلُوبِ أَحِبَّائِهِم» [۶]؛
«زاهدان گروهی بودند که در دنیا میزیستند، ولی اهل دنیا نبودند؛ آنان میدیدند که اهل دنیا مرگ اجسادشان را بزرگ و ناپسند میشمرند، ولی آنها مرگ دلهای دوستانشان را بزرگتر و ناپسندتر میدانند».
شرایط لازم سلوک: ترک عادات، عزم، رفق و مدارا، وفا، ثبات، مراقبه، محاسبه، مؤاخذه، مسارعت، ارادت، ادب، نیت، صمت، جوع، خلوت، سهر، دوام طهارت، خاکساری، ترک لذات، کتمان سرّ، استاد، ورد، نفی خواطر، ذکر، فکر.