اگر چه ماه رمضان افضل ماه‌ها می‌باشد ولی درباره بعضى از روزهاى اين ماه فضايلى بيش از ماه رمضان وارد شده است.
این ماه ماه ولایت است که در روز غدیر دین کامل شده و نعمت تمام می‌شود، و به جهت احترام این ماه لازم است انسان با غفلت وارد این ماه نشده از قبل آمادگی ورود و بندگی خداوند در این ماه را فراهم کند.
ده روز اول ماه ذی‌الحجه ایام معدودات است که «و إذكُرُوا اللَّهَ فِي أيّامٍ [مَعْدُوداتٍ] . و خدا را در روزهاى معين ياد كنند.» پس انسان نباید غافل باشد که غفلت با ذکر که در آیه آمده جمع نمی‌شود.
روز اول ذی‌الحجه
اعمال روز اول ذی‌الحجه
«كسى كه روز اول ذى حجه را روزه بگيرد، خداوند روزه هشتاد ماه را براى او مى‌نويسد».
اعمال دهه اول ذی‌الحجه
وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ ميقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعينَ لَيْلَةً وَ قالَ مُوسى لِأَخيهِ هارُونَ اخْلُفْني في قَوْمي وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبيلَ الْمُفْسِدين .[۲]
کسی که این نماز را بخواند در ثواب با حاجيها شريك می‌شود، گرچه حج نكرده باشد.
این شب شب مناجات بوده و پاداش عبادت در این شب برابر با صدو هفتاد سال عبادت است.
اعمال این شب
روزه
روزه در روز عرفه بسیار سفارش شده و در روایتی صحیح روزه این روز را کفاره نود سال می‌داند.
دعای عرفه
اهمیت دعای عرفه از روزه این روز بیشتر است لذا اگر ضعف روزه مانع دعا شود بهتر است روزه نگرفته و دعای عرفه خوانده شود، در هنگام دعا باید به شرایط و آداب دعا توجه ویژه‌ای داشت.
مکان دعا
بهترین مکان برای دعای عرفه کربلا می‌باشد که در روایتی از امام صادق علیه السلام وارد است:
«خداوند متعال قبل از اهل عرفات براى زائرين قبر حسينى عليه السّلام جلوه كرده، نيازهاى آنان را برآورده، گناهانشان را بخشيده و آنان را به خواسته‌هايشان مى‌رساند. آنگاه نزد اهل عرفات آمده و با آنان نيز اين گونه رفتار مى‌كند.»
زیارت امام حسین علیه السلام
زیارت امام حسین علیه السلام در این روز بسیار سفارش شده تا آنجا که در روایتی ثواب این زیارت را برابر با يك ميليون حج با قائم آل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، يك ميليون عمره با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، آزاد كردن يك ميليون برده و كالاهايى كه باندازه بار يك ميليون اسب باربر باشد می‌داند.
نماز قبل از دعا
بعد از زیارت قبل از این‌که دعا را آغاز کند دوازده ركعت نماز وارد شده که در هر ركعت يك بار «فاتحه الكتاب» «آية الكرسى» و«قل هو اللّه احد»بخواند. پس از آن باندازه‌اى كه مى‌تواند قرآن خوانده سپس سجده كرده و بعد از سجود بگويد:«سُبْحانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ فازَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ تَعَطَّفَ بِالْحِلْمِ وَ تَكَرَّمَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ أَحْصى كُلَّ شَيْ‌ءٍ وَ عَلِمَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ لا يَنْبَغِي انْ يُسَبَّحَ سِواهُ، سُبْحانَ ذِي الْعِزِّ وَ الْقُدْرَةِ، سُبْحانَ الْعَظِيمِ الاعْظَمِ.
اسْأَلُكَ يا رَبِّ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِكَ وَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ، وَ أَسْأَلُكَ بِالْمُسْتَجابِ مِنْ دُعاءِكَ، وَ بِنُورِ وَجْهِكَ انْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ-»و سپس خواسته‌هاى خود را از خدا بخواهد.
اگر حال اين نماز را نداشت، پيش از اين كه از حرم خارج شود، در زير آسمان دو ركعت نماز خوانده، آنگاه بازگشته و امام عليه السّلام را زيارت كند. و اگر در غير كربلا بود بعد از نماز ظهر و عصر و در زير آسمان اين دو ركعت را بجاآورده و سپس به محل دعاى خود برود. او بايد اين دو ركعت را بخوبى بجا آورد. زيرا بمنزله هديه‌اى است كه انسان پيش از حضور در پيشگاه بزرگان آن را بعنوان هديه به او تقديم مى‌كند.
شب عید قربان یکی از چهار شبی می‌باشد که امیرالمؤمنین دوست داشتند خود را برای عبادت فارغ کنند از امام صادق علیه السلام نقل شده درباره امیرالمومنین می‌فرمودند:كان يعجبه ان يفرغ نفسه أربع ليال في السنة، و هي أوّل ليلة من رجب، و ليلة النّصف من شعبان، و ليلة الفطر، و ليلة الأضحى[۳].
و همچنین در این شب سفارش اکیدی به زیارت حضرت سیدالشهدا شده است که در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است:
«كسى كه امام حسين عليه السّلام را در يكى از سه شب زيارت كند، خداوند گناهان گذشته و آينده او را مى‌آمرزد. راوى پرسيد كدام شبها؟ فرمودند: شب عید فطر و شب عید قربان و شب نیمه شعبان». [۴]
مقدمات نماز عید
در ابتداى روز بنيت پاك نمودن قلب از اشتغال به غير خدا غسل كن. آنگاه «اللّه اكبر» ى واقعى گفته و با اين تكبير تمام موجودات، جز شكوه و بزرگى او را كوچك شمار. و بنيت پوشش و آرايش با لباس تقوى و اخلاق نيكو، تميزترين لباسهاى خود را پوشيده و در اين هنگام دعای روز عید قربان را بخوان، آنگاه بطرف مصلا حركت كرده و در راه بگو:«بسم اللّه و باللّه اللّه اكبر...»
و وقتى كه به مصلا رسيده و در جاى نمازت نشستى، دعای قبل از نماز عید قربان را بخوان.
بهتر است نماز عيد بر روى زمين غير مفروش بجا آورده شود تا تواضع در آن بيشتر باشد.
چگونگی نماز عید
نماز عید دو ركعت است در ركعت اول حمد و سوره اعلى بخواند و بعد از قرائت پنج تكبير بگويد و بعد از هر تكبير اين قنوت را بخواند اللَّهُمَّ [أَنْتَ أَهْلُ] أَهْلَ الْكِبْرِيَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أَهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ أَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَهْلَ التَّقْوَى وَ الْمَغْفِرَةِ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هَذَا الْيَوْمِ الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِينَ عِيدا وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهِ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذُخْرا وَ شَرَفا وَ مَزِيدا أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُدْخِلَنِي فِي كُلِّ خَيْرٍ أَدْخَلْتَ فِيهِ مُحَمَّدا وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُخْرِجَنِي مِنْ كُلِّ سُوءٍ أَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّدا وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ مَا سَأَلَكَ مِنْهُ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ وَ أَعُوذُ بِكَ فِيهِ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ پس تكبير ششم بگويد و به ركوع رود و بعد از ركوع و سجود برخيزد به ركعت دوم و بعد از حمد سوره و الشمس بخواند پس چهار تكبير بگويد و بعد از هر تكبيرى آن قنوت را بخواند و چون فارغ شد تكبير پنجم گويد و به ركوع رود پس نماز را تمام كند.که در این صورت با احتساب تکبیر شروع نماز در رکعت اول هفت تکبیر و در رکعت دوم پنج تکبیر دارد که مجموعا دوازده تکبیر می‌شود.
و مستحب است بعد از نماز دعايى كه روايت شده خوانده شود، كه يكى از آنها دعای ندبه است. دعايى كه به ما مى‌گويد چگونه در اين روز به ياد امام و حاكم زمان خود بوده و چه كسى سزاوارتر از ما به ما مى‌باشد. و اين كه چگونه براى از دست دادن امام خود گريان و اندوهناك باشيم.
قربانی کردن
استحباب قربانی در این روز به حدی است که در روایات با تعابیر وجوبی از آن یاد شده و بهتر است در هنگام ذبح آنچه را امير المؤمنين عليه السّلام مى‌گفت، بگويد:
«بسم اللّه، وجّهت وجهي للّذي فطر السّموات و الأرض حنيفا [مسلما] و ما أنا من المشركين انّ صلوتي و نسكي و محياي و مماتي للّه ربّ العالمين، اللّهم منك و لك»
مستحب است اولین چیزی که در این روز می‌خورد گوشت قربانی باشد.
مصارف گوشت قربانی
گوشت قربانی را سه قسمت کند:
روز غدير نسبت به روزمبعث بمنزله آخرين جزء از علت تامه، بلكه بمنزله باطن يك چيز ظاهر و بمنزله روح نسبت به انسان است. زيرا تمام خيرها و سعادتهايى كه در مبعث وجود دارد مشروط به ولايت امير المؤمنين و فرزندان امامش مى‌باشد.
فضیلت روز غدیر
امام رضا در روایتی درباره عید غدیر مطالبی می گویند که بخشی از آن را در اینجا ذکر می‌کنیم:
روز غدیر روزى است كه حضرت إبراهيم در آن روز از آتش رهايى يافت و برای شکر‌گذاری آن روز را روزه گرفت.
روز کمال دین است که در این روز پيامبر گرامی اسلام على عليه السّلام را بعنوان جانشين خود معرفى و فضيلتهاى او را بيان نمود.
کسی که در این روز خداوند را عبادت کند و خود و خانواده و برادرانش را در وسعت قرار دهد، خداوند او را از آتش رهانیده مال او را افزايش می‌دهد.
كسى كه در روز غدير به روى برادر خود تبسم نمايد، در قیامت مورد رحمت قرار گرفته، خداوند متعال هزار حاجت او را برآورده نموده و در بهشت قصری از مرواريد به او می‌دهد و چهره او را زيبا می‌کند.
اين، روز روز زینت است، كسى كه براى روز غدير خود را بيارايد، خداوند تمام گناهان كوچك و بزرگ او را بخشيده، و فرشتگانى را مأمور مى‌كند از اين روز تا سال آينده در چنين روزى، براى او كارهاى نيك نوشته و مقام او را بالا ببرند و اگر از دنيا برود با شهادت از دنيا رفته و اگر زنده بماند با سعادت زندگانى خواهد كرد.
كسى كه به مؤمنى غذا بدهد، مانند كسى است كه به تمام پيامبران و صديقين غذا داده است.
كسى كه مؤمنى را ديدار كند خداوند هفتاد نور وارد قبر او نموده، قبر او را وسعت داده و هر روز هفتاد هزار فرشته از قبر او ديدن كرده و به او مژده بهشت مى‌دهند.
در این روزخداوند ولايت را بر اهل آسمان‌ها عرضه کرد و اهل آسمان هفتم پيش از ديگران آن را پذيرفتند.
اعمال شب عید غدیر
نماز این شب
در یک نماز دوازده رکعتی وارد شده كه مجموع دوازده ركعت، يك سلام در پايان نماز دارد. بعد از هر دو ركعت نشسته تشهد بگوید، در هر ركعتى ده بار «حمد» و«قل هو اللّه احد»و يك بار «آية الكرسى» و در ركعت دوازدهم هفت بار «حمد» و«قل هو اللّه احد»خوانده، سپس دست به قنوت برداشته و ده بار در آن بگو: لا إله إلا اللّه وحده لا شريك له، له الملك و له الحمد يحيي و يميت و هو حيّ لا يموت بيده الخير و هو على كلّ شي‌ء قديرآنگاه ركوع و سجده را انجام داده و ده بار در سجده بگو:سبحان من أحصى كلّ شي‌ء علمه، سبحان من لا ينبغى التّسبيح إلا له سبحان ذى المنّ و النّعم سبحان ذى الفضل و الطّول سبحان ذى العزّ و الكرم، أسألك بمعاقد العزّ من عرشك و منتهى الرّحمة من كتابك و بالاسم الأعظم و كلماتك التّامّة ان تصلّى على محمّد رسولك و أهل بيته الطّاهرين و أن تفعل بى و حاجات خود را بگويد و سپس بگويد:انك سميع مجيب.
دعای این شب
مضمون این دعا شاهد درستى آن بوده و با اين جمله شروع مى‌شود:«اللّهم انّك دعوتنا إلى سبيل طاعتك...»
اعمال روز غدیر
درباره این روز امام رضا علیه السلام سخنرانی طولانی از امیرالمؤمنین نقل می‌کنند که در ضمن آن امیرالمؤمنین به اعمال این روز از قبیل نیکوکاری، مهربانی و الفت با مؤمنین، روزه گرفتن، قرض دادن، رفع گرفتاری مؤمنین، صدقه و..اشاره می‌کنند و در انتها می‌فرمایند:
اين مطالب را حاضرين به غايبين اطلاع دهند. بايد افراد بى‌نياز به يارى نيازمندان شتافته و توانگران به افراد ضعيف كمك كنند. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اين مطالب را به من دستور داده بود.
مناسبات این روز
روز بیست و چهارم ذی‌الحجه روز مباهله و همچنین روزی است که اميرالمؤمنين عليه السّلام انگشترى خود را در حال ركوع به فقير بخشيد که خداوند نيز او را در كتاب خود، به عنوان ولىّ مؤمنين معرفى نموده و صفات نيكى را براى او برشمرد:
إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ [۵]
ولىّ شما، تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده‌اند: همان كسانى كه نماز برپا مى‌دارند و در حال ركوع زكات مى‌دهند.
مباهله
مباهله پیامبر اسلام در این روز با مسیحیان موجب خوارى آنان شد، ایشان بعد از مباهله مجبور به پرداخت جزیه شدند.
آيه مباهله در اين روز نازل شد: فَمَنْ حَاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبين [۶] و پیامبر گرامی اسلام با به همراه بردن امیرالمومنین و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین علیهم السلام به مباهله پرداخته که موجب عزت اسلام شد.
در این آيه على عليه السّلام نفس پيامبر شمرده شده كه اين امر خود دليلى بر حقانيت شيعه است.
دعای مباهله
در این روز چند دعا وارد شده:
مهمترین آنها دعای رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى‌باشد که با جمله اللهم انى اسئلك من بهائك بابهاها... آغاز می‌شود.امام صادق از امام باقر نقل می‌کنند که فرمودند:
اگر بگويم اسم اعظم خداوند در اين دعا مى‌باشد، راست گفته‌ام. و اگر مردم مى‌دانستند اين دعا چه اثرى در اجابت دعا دارد با تمام توان براى آموختن آن تلاش مى‌كردند.
سيد ابن طاووس می‌گوید:
من نيز براى برآورده شدن حاجاتم آن را خوانده و به نتيجه مى‌رسم.
اين دعا را جبرييل عليه السّلام براى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده و گفت:
با وصى، دو نوه و دخترت با آنان مباهله كن و اين دعا را بخوان.
همچنين از دعاهاى اين روز مى‌توان دعاى گرانقدرى را كه به امير المؤمنين عليه السّلام منسوب است، نام برد. متن اين دعا بهترين گواه بر درستى اين نسبت است. زيرا در آن دعا، اشارات فراوانى به معانى نامهاى خداوند و آثار آن شده كه اين كار از كسى جز آنان يا كسانى كه از آنان آموخته باشند، برنمى‌آيد.
روز بیست و پنجم ذی الحجه روز نزول آیات مبارک سوره «هل اتیٰ» در شأن امیرالمومنین علی علیه السلام و اهل بیت سلام اللّه علیهم می‌باشد و در روایات مستفیضه شان نزول این آیات چنین نقل شده است که روزی امام حسن و حسين عليهم السلام بيمار شدند، پيامبر و گروه زيادى، از آنان عيادت كردند، مردم اظهار داشتند:
يا على عليه السّلام براى بهبودى حالشان نذرى كن؟
فرمود:
اگر از اين بيمارى شفا يافتند، به شكرانه آن سه روز روزه مى‌گيرم
، «فاطمه زهرا عليها السّلام» و «فضه» نيز همين نذر را كردند، و هر دو شفا يافتند.
در آن ايّام، امام عليه السّلام دستشان خالى بود و يك شب اجير شد، و نخلستانى را آب داد و مقدارى جو در عوض آن گرفت و به منزل آورد حضرت فاطمه عليها السّلام آن را به سه قسمت تقسيم كرد و يك سوم آن را تبديل به آرد نمود و از آن پنج قرص نان پخت، كه به هر نفر يك قرص برسد، امام عليه السّلام نماز مغرب را با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم ادا كرد و به منزل بازگشت، تا افطار نمايد، در اين موقع فقيرى به در خانه آمد و گفت:
سلام بر شما اى اهل بيت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم مسكينى از مسلمين هستم و محتاج غذا؟ خداوند غذاى بهشتى به شما دهد؟
امام صداى او را شنيد و فرمود:
سهم مرا به او بدهيد!
حضرت فاطمه عليها السّلام و ساير اهل بيت عليهم السّلام همين كار را كردند و آن شب جز آب چيزى تناول نكردند.
روز دوم، همين داستان تكرار شد و غذا را به يتيمى دادند كه گفت: پدرم در عقبه شهيد شد.
روز سوم، اسيرى به در خانه آمد و گفت: اى اهل بيت، ما را اسير مى‌كنيد، ولى غذايمان نمى‌دهيد؟ خداوند غذاى بهشتى به شما دهد، مرا سير كنيد، قسمت سوم را به او دادند و بدين ترتيب، سه روز متوالى با آب افطار كردند.
روز چهارم كه نذرشان ادا شده بود، على عليه السّلام دست فرزندان خود را گرفت و به ديدار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم رفت و از شدّت گرسنگى بدنشان مى‌لرزيد، وقتى چشم پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم به آنها افتاد، فرمود:
اى ابو الحسن عليه السّلام چرا شما را اين قدر ناراحت مى‌بينم؟
و سپس به ديدار فاطمه عليها السّلام رفتند و او را در محراب عبادت ديدند، كه از شدّت گرسنگى، شكم به پشت چسبيده، وقتى چشم پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم به دخت گراميش افتاد، عرضه داشت:
پناه بر خدا اهل بيت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از گرسنگى مى‌ميرند !
در پى آن جبرييل بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرود آمد و گفت:
محمد خداوند بخاطر اهل بيتت به تو تبريك مى‌گويد.
فرمود: چرا؟ جبرييل .
در اين جا جبرييل اين آيات را بر زبان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جارى ساخت:
هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ حينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً...
خداوند متعال با بیان این آیات و ذکر این فضائل در شأن اهل‌بیت علیهم‌السلام آنان را بگونه‌اى به ما معرفى نمود كه جاى هيچ شك و شبهه‌اى باقى نمانده و بدين وسيله دين ما را كامل و نعمتهاى خود را بر ما تمام كرد، پس شیعیان در این روز باید با نماز شکر، روزه، و سجده خداوند را شکر کرده و مهمترین عامل برای شکر این است که با تفکر در این نعمت اهمیت و قدر این نعمت را بشناسد.
مستحب است در روز آخر ذی الحجه دو رکعت نماز که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه سوره «قل هو اللّه احد» و ده مرتبه «آية الكرسى» خوانده شود،
سپس این دعا را خوانده شود:«اللّهمّ ما عملت في هذه السنة من عمل نهيتني عنه و لم ترضه و نسيته و لم تنسه، و دعوتني إلى التّوبة بعد اجترائي عليك، اللّهمّ فإنّي استغفرك منه فاغفر لي، و ما عملت من عمل يقرّبني إليك فاقبله منّي، و لا تقطع رجايي منك يا كريم . خداوندا بخاطر انجام كارهايى كه بر خلاف رضايت تو بوده و تو مرا از آن نهى نموده بودى از تو آمرزش مى‌خواهم. كارهايى كه من آن را فراموش كرده‌ام ولى تو بياد دارى.»
در روایات بسیاری تاکید شده که در آخر هر روز و هر ماه اعمال آن روز یا ماه را جبران کنیم و چون آخر ذی‌الحجه آخر سال است خواندن این دعا تناسب زیادی دارد که شاهد صحت این دعاست.
تاثیر نیت، ضرورت توجه به توحید در نماز و حج
۱. مصباح المتهجد: ۶۷۱.
۲. اعراف.آیه ۱۴۲
۳. الإقبال بالأعمال الحسنة (ط - الحديثة)، ج۲، ص: ۱۸۹
۴. كامل الزيارات، النص، ص: ۱۸۰
۵. مائده .آيه ۵۴ و ۵۵
۶. آل‌عمران : ۶۱