جوع و گرسنگی خورش مؤمن و غذای روح و طعام دل اوست. خوردن بیش از حد نیاز بدن روح را تضعیف کرده و دل را میمیراند. گفته شده که پرخوری مایهٔ سنگدلی و تحریک شهوت است. سالک با گرسنگی قلب خود را نورانی می‌سازد.
مؤمن لقمهٔ حرام و مشتبه نمیخورد و از حلال هم خود را سیر نمیکند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
«مَا مَلَأَ آدَمِی وِعَاءً شَرّاً مِنْ بَطْنِه» [۱]؛ «آدمی هیچ ظرفی را پر نساخت که از پر ساختن شکمش بدتر باشد».
سالک، افزون بر این، ریاضت جوع را مغتنم می‌شمارد و با گرسنگی، قلب خود را نورانی میدارد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«هیچ چیز از پرخوری برای دل مؤمن زیان‌بارتر نیست و پرخوری، مایهٔ دو امر است: سنگدلی و تحریک شهوت. گرسنگی خورش مؤمن و غذای روح و طعام دل اوست» [۲].
یکی از مهمات سالک در امر سلوک از آغاز تا پایان تنظیم مقدار غذا و چگونگی آن است. مرحوم عارف کامل میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در نامه‌ای عرفانی و بسیار پرمغز ـ که در نامه‌های عرفانی کم‌نظیر است ـ خطاب به آیت‌الله حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی مینویسد:
«طریق مطلوب را برای این راه معرفت نفس گفتند. چون نفس انسانی تا از عالم مثال خود نگذشته به عالم عقلی نخواهد رسید و تا به عالم عقلی نرسیده، حقیقت معرفت حاصل نبوده و به مطلوب نخواهد رسید، لذا به جهت اتمام این مقصود، مرحوم مغفور [۳] جزاه الله عنا خیر جزاء المعلمین میفرمودند که: باید انسان یک مقدار زیاده بر معمول، تقلیل غذا و استراحت بکند، تا جنبهٔ حیوانیت کمتر و روحانیت قوّت بگیرد و میزان آن را هم چنین میفرمودند که: انسان اولاً روز و شب زیاده از دو مرتبه غذا نخورد، حتّی تنقّل ما بین الغذائین نکند، ثانیاً هر وقت غذا میخورد، باید مثلاً یک ساعت بعد از گرسنگی بخورد و آن‌قدر بخورد که تمام سیر نشود. این در کمّ غذا و اما کیفیتش: باید غیر از آداب معروفه، گوشت زیاد نخورد، به این معنا که شب و روز هر دو نخورد و در هر هفته دو سه دفعه هر دو را یعنی هم روز و هم شب را ترک کند [۴] و یکی هم اگر بتواند لِلتکیف نخورد و لامحاله آجیل‌خور نباشد. اگر احیاناً وقتی نفسش زیاد مطالبهٔ آجیل کرد، استخاره کند و اگر بتواند روزههای سه روز هر ماه را ترک نکند» [۵].
استاد میفرمود:
«از مقدار حاجت بدن هرچه بیشتر خوردی، در حقیقت غذا دارد تو را میخورد و نه تو غذا را».
مرادشان این بود که بیشتر از مقدار حاجت بدن، روح را تضعیف کرده و دل را میمیراند. میفرمودند:
«حتی‌الامکان از سرخ‌کردنیها که خاصیت ندارد یا خاصیت اندک دارد، بپرهیزید ولی تا میتوانید از سبزیها و میوهها استفاده کنید و میوه را جزئی از سفره و غذا به حساب آورید».
در سیرهٔ پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آمده است:
«لَمْ یتَجَشَّأْ مِنْ شِبَعٍ قَط» [۶]؛ «هیچ‌گاه از شکم سیری بادگلو نزد».
۲. بهترین نوع گرسنگی روزه است، به شرطی که در شب جبران خوراک روز نشود، یعنی در افطار و سحر پرخوری صورت نگیرد و حق کسی مانند خانواده هم پای‌مال نشود. در بعضی مراحل سلوک، روزه شرط بعضی اوراد و اذکار است [۸].
۳. سالک حرام و مشتبه نمیخورد، ولی این به معنای نادیده گرفتن اصول فقهی مانند «حلال بودن خوراک بازار مسلمین» و «لزوم حمل کردن کار مسلمان بر صحّت» نیست، پس لازم نیست که سالک خود برود و گندم بکارد و درو کند و نان تهیه نماید تا یقین به حلال بودن پیدا کند.
۴. انسان‌ها از نظر نیاز به غذا مختلفند. قانون همان بود که ذکر شد: «تا گرسنه نشدی نخور و هنوز سیر نشدی دست بردار و مقداری هم به خود گرسنگی بده».این قانون ممکن است برای کسی با سه وعده غذا خوردن تحقق یابد و برای بعضی با کمتر یا بیشتر، مثلا دیابتی‌ها رژیم خاص خود را دارند.
۵. در دین اسلام خوردن بعضی خوراکیها توصیه شده است، همانند: خرما، عسل، انار و به‌ویژه صبح جمعه، شیر، زیتون و روغن زیتون، انجیر، سیب و... و از خوردن بعضی نهی شده است. تجربهٔ عارفان هم در این زمینه قابل توجه است. مثلاً مرحوم عارف سوخته آیت‌الله انصاری همدانی خوردن انگور سیاه را مؤثر در صفای دل میدانستند.
۶. اینکه در ماه رمضان که ماه مهمانی خداست، روزه واجب است نشانگر ارزش گرسنگی هدفمند است. مرحوم قاضی فرموده است:
«در زمان یکی از انبیای گذشته سه رفیق، غریبانه در شهری وارد شدند، دو نفر به مهمانی رفتند و سومی چون جایی نداشت گفت: در مسجد مهمان خدا میشوم. تا صبح گرسنه ماند. خدا به پیامبرش وحی فرستاد: ما این شخص را به عنوان مهمان پذیرفتیم، ولی در خزانهٔ غیب خود بهتر از گرسنگی غذایی پیدا نکردیم تا به او بدهیم [۹].
شرایط لازم سلوک: ترک عادات، عزم، رفق و مدارا، وفا، ثبات، مراقبه، محاسبه، مؤاخذه، مسارعت، ارادت، ادب، نیت، صمت، جوع، خلوت، سهر، دوام طهارت، خاکساری، ترک لذات، کتمان سرّ، استاد، ورد، نفی خواطر، ذکر، فکر.
۱. بحارالانوار، ج۱، ص۲۲۶.
۲. رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، ص۱۵۰، پاورقی ۱۲۳.
۳. مقصود، استادشان مرحوم آخوند مولی حسینقلی همدانی است.
۴. البته ترک خوردن گوشت به صورت طولانی در دین به شدت نهی شده است. در روایت است که اگر کسی ۴۰ روز گوشت نخورد، بداخلاق می‌شود و در گوشش اذان بگویید. ر.ک: بحارالانوار، ج۵۶، ص۳۲۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۵۱۴.
۵. توحید علمی و عینی، ص۳۲.
۶. وسائل الشیعه، ج۵، ص۵۴.
۷. رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، ص۱۵۰.
۸. همان، ص۱۵۱.
۹. لب اللباب، ص۱۳۴.