عبودیت، ذلت، مسکنت، خاکساری سرمایه سالک در پیشگاه حضرت محبوب است. اگر سالک بتواند سلاح و سرمایه عبودیت را در خود حفظ و تقویت کند، از همهٔ امتحانات راه که گاه بسیار سخت است، سرافراز بیرون میآید و این فقر و ذلت او را به فنا که قرة العین اهل سلوک است، میرساند.
سرمایه سالک در پیشگاه حضرت محبوب خاکساری است. اصحاب سلوک را «اهل فقر» و «فقرا» نامیدهاند، چون سالک جز فقر هیچ ندارد.
یکی از شاگردان حضرت استاد نقل می‌کرد،
در ابتدای ارتباطم به ایشان گفتم: «بعضی رفقایتان دربارهٔ شما مبالغه میکنند». ایشان فرمودند: «فلانی! من هیچ ندارم و سرتا پا فقیرم. چیزی ندارم که قابل تعریف و مبالغه باشد».
امام سجاد علیه السلام نیز در پیشگاه الهی چنین مینالد:
«بار الها من پستترین پستترها و کمترین کمترهایم، ذرهای بلکه کمترم».«وَ أَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الْأَقَلِّینَ وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّینَ * وَ مِثْلُ الذَّرَّهٔ أَوْ دُونَهَا» [۱]؛
تا کم نشوی و کمتر از کم نشوی
اندر صف عاشقان تو محرم نشوی
(نجم‌الدین رازی، مرصاد العباد، ص۱۵۷)
اگر سالک بتواند سلاح و سرمایهٔ خاکساری را در خود حفظ و تقویت کند، از همهٔ امتحانات راه که گاه بسیار سخت است سرافراز بیرون میآید و این فقر و ذلت او را به فنا که قرهٔ العین اهل سلوک است، میرساند. از همین رو سالک اهل گریه است، گریه‌ای برخاسته از هجر و شوق و عشق و سوز.
در حالات حضرت یحیی علیه السلام نقل شده که از بس گریسته بود، گونههایش زخم شده بود و مادرش نمدی تهیه کرده، بر گونههای او میبست تا کمتر اذیت شود (بحارالانوار، ج۱۴، ص۱۶۷).
خاکساری سالک افتخار اوست. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
«الْفَقْرُ فَخْرِی» [۲]؛ «فقر و نیاز فخر من است».
امام حسین علیه السلام در دعای عرفه مطابق نقل ابن طاووس در اقبال میفرماید:
«إِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنَای فَکَیفَ لَا أَکُونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی» [۳]؛ «بارالها من در حال بینیازی فقیرم، پس چگونه در حال فقر، فقیر نباشم».
همان‌گونه که بینیازی وصف ذاتی خداست و خدا عین غناست، فقر و نیاز هم وصف ذاتی ممکن و مخلوق است و ممکن الوجود عین فقر است. براین اساس نسبت میان غنای واجب و فقر ممکن، نسبت سلب و ایجاب است نه عدم و ملکه [۴]. دقت شود. این نکته میتواند حدّ وسط برهانی بر وحدت شخصی وجود به دست دهد. آری،
سیه‌رویی ز ممکن در دو عالم
جدا هرگز نشد والله اعلم
(شیخ محمود شبستری، گلشن راز)
باید توجه داشت که فقر، از خود ندیدن است، نه نداشتن و فنا، از دست دادن است.
شرایط لازم سلوک: ترک عادات، عزم، رفق و مدارا، وفا، ثبات، مراقبه، محاسبه، مؤاخذه، مسارعت، ارادت، ادب، نیت، صمت، جوع، خلوت، سهر، دوام طهارت، خاکساری، ترک لذات، کتمان سرّ، استاد، ورد، نفی خواطر، ذکر، فکر.
۱. صحیفه سجادیه، دعای چهل و هفتم.
۲. بحارالانوار، ج۶۹، ص۴۹، باب ۹۴، فضل الفقر و الفقراء.
۳. همان، ج۹۵، ص۲۲۵.
۴. این نکته را از استادم آیت‌الله جوادی آملی به نقل از مرحوم آقای علی حکیم شنیدم.
فرمود: «این نکته را برای استاد علامه طباطبایی نقل کردم و ایشان پذیرفتند».