این ماه از جهات متعدد اهمیت دارد، از جمله اینکه از ماههای حرام بوده و ولادت امیرالمومنین علیه السلام و بعثت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در این ماه واقع شده است و شب اول آن يكى از چهار شبى است كه تأكيد به شب زنده‌داری و عبادت شده است.
پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمودند:
«در آسمان هفتم فرشته‌اى با نام «داعى» وجود دارد که در هر شب اين ماه تا صبح مى‌گويد: خوشا بحال تسبيح كنندگان خدا، خوشا بحال فرمانبرداران خدا. خداى متعال مى‌فرمايد: همنشين كسى هستم كه با من همنشينى كند، فرمانبردار كسى هستم كه فرمانبردارم باشد و بخشنده خواهان بخشايش هستم. ماه ماه من بنده بنده من و رحمت رحمت من است. هر كسى در اين ماه من را بخواند او را اجابت مى‌كنم و هر كس از من بخواهد به او مى‌دهم و هر كس از من هدايت بخواهد او را هدايت مى‌كنم. اين ماه را رشته‌اى بين خود و بندگانم قرار دادم كه هر كس آن را بگيرد به من مى‌رسد».
از اعمال مهم رجب اذکار و ادعیه این ماه می‌باشد که عبارتند از:
«كسى كه هزار بار آن را بخواند روز قيامت عمل هزار پيامبر و هزار فرشته را مى‌آورد. و هيچكس نزديكتر از او به خدا نيست مگر كسى كه بيشتر از او آن را خوانده باشد. و ثواب خواندن اين سوره در رجب چندين برابر است.»
میرزا جواد آقا ملکی تیریزی می‌فرمایند: بهتر است در شب‌های این ماه نمازهای آسانی که وقت گرفته نمی‌شود خوانده شود تا در شب‌های ایام البیض نشاط کافی برای عبادت داشته باشد.
امام صادق علیه‌السلام فرمودند: به این امت سه ماه اعطاء شده که به هیچ امتی اعطاء نشده و آن سه ماه رجب و شعبان و رمضان است، همچنین سه شب است که به هیچ امتی مثل آن داده نشده که شب سیزده و چهارده و پانزدهم هرماه است و همچنین سه سوره است که به هیچ امتی مثل آن داده نشده و آن سه سوره یس، ملک و توحید است، که جمع بین این سه، جمع بین فضایلی است که به این امت داده شده. کسی سوال کرد چگونه بین آنها جمع کنیم؟ فرمودند :در شب سیزدهم این سه ماه دو رکعت خوانده که در هر رکعت فاتحه و این سه سوره باشد، در شب چهاردهم، چهار رکعت به همان شیوه خوانده شود و در شب پانزدهم، شش رکعت به همان صورت خوانده شود.
در روایتی دیگر امام صادق علیه السلام فرمودند:
«در شب نيمه رجب، دوازده ركعت نماز مى‌خوانى در هر ركعت حمد و سوره‌اى خوانده و موقعى كه از نماز فارغ شدى سوره «حمد»، «معوذتين»، «اخلاص» و «آية الكرسى» را هركدام چهار بار مى‌خوانى و بعد از آن چهار بار مى‌گويى:«سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر» سپس مى‌گويى«اللّه اللّه ربّي و لا اشرك به شيئا ما شاء اللّه و لا قوّة إلا باللّه العليّ العظيم».
شب اول ماه رجب یکی از چهار شبی می‌باشد که احیاء آن تاکید شده است.
ادعیه شب اول رجب
مستحب است هنگام رؤیت هلال ماه رجب این دعا خوانده شود: «اللّهُمَّ بارِكْ لَنا فِی رَجَبٍ وَ شَعْبانَ، وَ بَلِّغْنا شَهْرَ رَمَضانَ، وَ أَعِنَّا عَلَی الصِّیامِ وَ الْقِیامِ، وَ حِفْظِ اللِّسانِ، وَ غَضِّ الْبَصَرِ، وَ لا تَجْعَلْ حَظِّنا مِنْهُ الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ»[۱]و همچنین مستحب است انسان بعد از نماز عشا بگوید:اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُكَ بِأَنَّكَ مَلِیكٌ، وَ أَنَّكَ عَلی كُلِّ شَيْ‌ءٍ مُقْتَدِرٌ ، وَ أَنَّكَ ما تَشاءُ مِنْ أَمْرٍ يَكُونُ، اللّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، یا مُحَمَّدُ یا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّكَ لِيُنْجِحَ بِكَ طَلِبَتِی، اللّهُمَّ بِنَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ، وَ بِالأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ أَنْجِحْ طَلِبَتِی، [۲] و سپس حاجات خود را از خداوند درخواست کند.
نمازهای شب اول
برای این شب نماز‌هائی نقل شده که در این‌جا به دو نماز آسان در این شب اشاره می‌کنیم:
اول: بعد از نماز مغرب ده نماز دو رکعتی بخواند که در هر رکعت یک مرتبه سوره «فاتحه» و «اخلاص» خوانده شود،
از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمودند:
این نماز را روح‌الامین به من آموخته و کسی که آن را بجا بیاورد خود و خانواده و مال و فرزندانش محفوظ مانده و از عذاب قبر پناه داده می‌شود و از صراط، بدون حساب، مانند برق می‌گذرد.
دوم: دو رکعت نماز بعد از نماز عشا خوانده شود که در رکعت اول آن سوره «فاتحه» و «الم نشرح» را یک مرتبه، «قل هو اللّه احد»را سه مرتبه و در رکعت دوم سوره «فاتحه» و «الم نشرح» و«قل هو اللّه احد»و «معوذتین» را هر کدام یک مرتبه بخواند سپس تشهد خوانده و سلام دهد و بعد از آن سی مرتبه «لا اله إلا اللّه»گفته و سپس سی مرتبه بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صلوات بفرستد.
پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:
کسی که در شب اول ماه رجب این نماز را بخواند گناهان گذشته او آمرزیده شده و او مانند روزی می‌شود که از مادر متولد شده‌است.
نمازی برای هر شب این ماه
مستحب است در ماه رجب شصت رکعت خوانده شود به این صورت که هر شب این ماه دو رکعت که در هر رکعت آن سوره فاتحه را یک مرتبه وقل یا أیها الکافرون را سه مرتبه و قل هو اللّه احدرا یک مرتبه بخواند و هنگامی که سلام نماز را داد، دستهای خود را بلند کرده و بگوید:لا إلهَ الا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيْكَ لَهُ له الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْیی وَ يُمیتُ وَ هُوَ حَىُّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَىْ‌ءٍ قَدِيْرٌ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيْرُ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الا بِاللَّهِ العَلِىِّ العَظِيْمِ اللّهُمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ النَبىِّ الأُمِّی و دستهای خود را بصورت بکشد.
پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:
«هر کس چنین کند خداوند متعال دعای او را مستجاب و ثواب شصت حج و شصت عمره به او می‌دهد.»
نافله شب در شب اول ماه رجب
مستحب است انسان باقیمانده شب را تا فرا رسیدن وقت نماز شب مشغول به ذکر یا فکر یا مناجات به تناسب حال خود باشد، آنگاه نماز شب را بجا آورده و بعد از هشت رکعت نماز شب سجده نموده و در سجده خود دعای امام ابی الحسن اول علیه السّلام در اقبال روایت شده است را بخواند. و بعد از نماز وتر دو دعایی را که در کتاب اقبال روایت شده بخواند.
در روایتی رسول اکرم درباره این شب و علت نام‌گذاری آن فرمودند:
از اولین شب جمعه در ماه رجب غافل نشوید. این شب را فرشتگان «لیلة الرغائب» می‌نامند. چون وقتی که یک سوم از شب می‌گذرد هیچ فرشته‌ای در آسمان‌ها و زمین نمی‌ماند مگر این که در کعبه و اطراف آن جمع می‌شوند. آنگاه خداوند می‌فرماید:ای فرشتگانم هر چه می‌خواهید از من درخواست کنید. فرشتگان عرض می‌کنند: حاجت ما این است که از روزه‌داران رجب درگذری. خداوند می‌فرماید: این کار را انجام دادم.
میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می‌فرمایند: خوب است به مقتضای آیه وَ إِذا حُيِّیتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَسیباً (نساء. آیه ۸۶) در این شب زیاد برای فرشتگان صلوات بفرستیم.
سپس پیامبر فرمودند:
کسی که روز پنجشنبه اول رجب را روزه گرفته و سپس بین نماز مغرب و عشا شش نماز دو رکعتی که در هر رکعت سوره فاتحه یک مرتبه، انا انزلناه فی لیلة القدر سه مرتبه وقل هو اللّه احد را دوازده مرتبه بخواند، و هنگامی که نماز تمام شد، هفتاد مرتبه بگوید: «اللّهمّ صلّ علی محمّد النّبىّ الأمىّ و علی آله»، سپس سجده کرده و در سجده هفتاد بار بگوید:«سبّوح قدّوس ربّ الملائکة و الرّوح»، سپس سر خود را بلند کرده و بگوید:«ربّ اغفر و ارحم و تجاوز عمّا تعلّم إنّک أنت العلىّ الأعظم», آنگاه بار دیگر به سجده رفته و در سجده همان چیزی را بگوید که در سجده اول گفت، سپس حاجت خود را از خدا بخواهد، ان شاء اللّه تعالی برآورده می‌شود.
و درباره ثواب این نماز می‌فرمایند:
قسم به کسی که جانم در دست اوست، هیچ بنده یا کنیزی - از بندگان و کنیزان خدا - این نماز را بجا نمی‌آورد، مگر این که خداوند گناهان او را می‌بخشد گرچه گناهان او مثل کف دریا و بعدد شن و بوزن کوهها و بعدد برگهای درختان باشد و روز قیامت هفتصد نفر از خویشان خود را که همگی سزاوار آتش باشند شفاعت می‌کند. و در شب اول قبر خداوند ثواب آن را به بهترین صورت، با روی گشاده و خندان و زبان فصیح برای او می‌فرستد که می‌گوید: ای محبوب من مژده بده، از هر سختی نجات پیدا کردی. می‌پرسد: تو کیستی؟ رویی بهتر از روی تو ندیده و بویی به خوشبویی تو مشامم نرسیده. جواب می‌دهد: ای محبوب من من ثواب آن نمازی هستم که در فلان شب، فلان منطقه، فلان ماه و فلان سال بجا آوردی، امشب آمده‌ام تا حقت را ادا کرده، مونس تنهایی تو بوده و وحشتت را از بین ببرم، و زمانی که در صور دمیده شود، در عرصه قیامت بر سرت سایه افکنم. و تو هرگز هیچ خیری را از جانب مولایت از دست نخواهی داد.
مهمترین اعمال این روز روزه، نماز سلمان و قرائت دعای مخصوص این روز می‌باشد.
روزه ماه رجب بسیار مورد تاکید قرار گرفته، از پیامبر گرامی اسلام پرسیدند:اگر کسی توان روزه نداشته باشد چگونه می تواند ثواب آن را بدست آورد؟ حضرت فرمودند:
برای هر روز قرص نانی صدقه بدهد. قسم به کسی که جانم بدست اوست، اگر هر روز اینطور صدقه بدهد، به آنچه گفتم و بیش از آن می‌رسد.
سؤال کردند اگر کسی نتوانست صدقه دهد چه کند؟ حضرت فرمودند:
هر روز ماه رجب این تسبیح را بخواند:«سبحان الإله الجلیل سبحان من لا ینبغی التسبیح إلا له سبحان الأعزّ الأکرم سبحان من لبس العزّ و هو له أهل»
این روز، روز ولادت خاتم الاولياء و سرور اوصيا، برادر رسول، همسر بتول و شمشير كشيده خدا، امير المؤمنين عليه السّلام مى‌باشد.
اهمیت هر روزی بستگی به مقدار ظهور الطاف خداوند در آن روز دارد، در این روز نور ولايت خاتم اولياء كه شرط و ركن ايمان بلكه روح و خود ايمان و مانند جزء آخر علت تامه ايمان و اسلام است، ظاهر شد و ما نمی‌توانیم ارزش این نعمت را درک کنیم زيرا نمى‌توانیم همه نور و كرامت و درجات قرب سراى جاويد آخرت و لذت لقاء و همنشينى با ساكنين «ملأ اعلى» و تمام نعمتهاى سراى باقى را كه خداوند آنها را براى اهل ولايت و ايمان آماده نموده است را بفهمیم.
از کارهای مهم این روز نماز سلمان است.
در روایتی درباره اهمیت و اعمال این روز چنین آمده:
روزی حضرت آدم عليه السّلام عرضه داشت خداى من چه روزها و اوقاتى را بيشتر دوست دارى؟ خداوند متعال به او وحى كرد: اى آدم محبوبترين اوقات پيش من روز نيمه رجب است. اى آدم در اين روز با فرمانبردارى و ميهمانى كردن، روزه، دعا، استغفار و گفتن«لا اله الا اللّه» از مقربان من شوید. اى آدم مشيت من بر اين تعلق گرفته است كه يكى از فرزندان تو را - كهمهربان، كريم، دانا، بردبار و بزرگ بوده و از بد اخلاقى، خشونت و تندخويى بدور است - به پيامبرى برانگيخته و روز نيمه رجب را به او و امتش اختصاص دهم. .... اى آدم كسى كه روز نيمه رجب را روزه گرفته و ذاكر و خاشع بوده و از فرج خود محافظت نمايد و از مال خود صدقه دهد، پاداشى جز بهشت نزد من ندارد. اى آدم به فرزندانت بگو خود را در رجب حفظ كنند زيرا گناه در آن بزرگ است.
امام جواد علیه السلام در روایتی عبادت در این شب را برابر شصت سال عبادت می‌دانند، و می‌فرمایند:
قبل یا بعد از نيمه شب شش نماز دو رکعتی خوانده و در آن دوازده سوره از سوره‌هاى كوچك مفصل (از سوره محمد تا پايان قرآن) مى‌خوانى و هنگامى كه دوازده ركعت نماز را خواندى و سلام دادى هفت مرتبه سوره «حمد»، هفت مرتبه «معوذتين»، هفت مرتبه «قل هو اللّه احد،»هفت مرتبه«قل يا أيها الكافرون،»هفت مرتبه «انا انزلناه» و هفت مرتبه «آية الكرسى» مى‌خوانى و بعد اين دعا را مى‌خوانى: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِيراً، اللَّهُمَّ انِّي أَسْأَلُكَ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ عَلى أَرْكانِ عَرْشِكَ وَ مُنْتَهى الرَّحْمَةِ مِنْ كِتابِكَ، وَ بِاسْمِكَ الاعْظَمِ الاعْظَمِ الاعْظَمِ، وَ بِذِكْرِكَ الأَعْلى الأَعْلى الأَعْلى، وَ بِكَلِماتِكَ التَّامَّاتِ الَّتِي تَمَّتْ صِدْقاً وَ عَدْلًا انْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْ تَفْعَلَ بِي ما انْتَ اهْلُهُ. و سپس هر چه مى‌خواهى از خدا بخواه - زيرا چيزى نمى‌خواهى مگر اين كه اجابت مى‌شود مگر اين كه گناه يا قطع رحم يا هلاك گروهى از مؤمنين را بخواهى.و فرداى آن را روزه مى‌گيرى زيرا روزه اين روز ثواب يك سال روزه را دارد.
و اگر این نماز را نتوانستی بخوانی نماز سلمان که در نیمه رجب ذکر شد را بخوانید.
روز بیست و هفتم رجب شریفترین روز در تمام سال می‌باشد.
از اعمال مهم این روز:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِیكٌ فِی الْمُلْكِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِیراً، یا عُدَّتِی فِی مُدَّتِی وَ یا صاحِبِی فِی شِدَّتِی، یا وَلِيِّی فِی نِعْمَتِی، یا غِیاثِی فِی رَغْبَتِی، یا مُجِیبِی فِی حاجَتِی، یا حافِظِی فِی غَيْبَتِی، یا کالِئِی فِی وَحْدَتِی، یا انْسِی فِی وَحْشَتِی.
أَنْتَ السَّاتِرُ عَوْرَتِی، فَلَكَ الْحَمْدُ، وَ انْتَ الْمُقِیلُ عَثْرَتِی فَلَكَ الْحَمْدُ، وَ انْتَ الْمُنَفِّسُ صَرْعَتِی فَلَكَ الْحَمْدُ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْتُرْ عَوْرَتِی، وَ اقِلْنِی عَثْرَتِی، وَ اصْفَحْ عَنْ جُرْمِی وَ تَجاوَزْ عَنْ سَيِّئاتِی فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ، وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا يُوعَدُونَ.
و هنگامی که از نماز و دعا فارغ شدی هفت مرتبه «حمد»، «قل هو اللّه»، «قل یا أیها الکافرون»، «معوذتین»، «انا انزلناه فی لیلة القدر» و «آیة الکرسی» را می‌خوانی، سپس هفت مرتبه می‌گویی: «لا إله الا اللّه و اللّه اکبر و سبحان اللّه و لا حول و لا قوّة الا باللّه» و هفت مرتبه می‌گویی: «اللّه اللّه ربّی لا أشرک به شیئا» سپس برای هر چه خواستی دعا می‌کنی.
مهمترین عمل این روز نماز حضرت سلمان است.
۱. لإقبال بالأعمال الحسنة (ط - الحدیثة)، ج۳، ص: ۱۷۳
۲. الإقبال بالأعمال الحسنة» (ط - الحدیثة)، ج۳، ص: ۱۷۵