همانگونه که در روایت آمده، همین مقدار که روزه برای خدا باشد کافی است. ولی سزاوار است وقتی سالک روزه میگیرد، اعضای بدن او نیز روزه باشند، همانطور که از امام صادق علیه السّلام روایت شده:
- امام علیه السّلام غیر از این، اعضای دیگری را نیز شمردند - ولی همین که پوست و مو را ذکر فرمودند، کافی است بدانیم لازم است تمام اعضای بدن روزه بگیرند. و خلاصه اینکه روزه خواص تنها روزه شکم و فرج نیست، بلکه سایر اعضا را نیز شامل میشود. چنانچه روزه خواص خواص، روزه تمام اعضای بدن باضافه روزه قلب است. و معنی روزه اعضای بدن خودداری اعضای بدن از مخالفت خواستههای الهی است، و روزه قلب عبارت از نگهداشتن آن از خواستههای پست و خطورات دنیوی و بازداشتن کامل آن از غیر خدا میباشد.«هنگامی که روزه گرفتی، گوش، چشم، مو و پوست تو نیز باید روزه بگیرند.»
روزه و همینطور هر عبادتی را عوام تکلیفی بیش نمیدانند و لذا با زحمت آن را انجام میدهند، ولی خواص آن را بزرگداشت و لطفی از جانب خداوند دانسته و قرار دادن عبادات و واجب نمودن آن را منت بزرگی برای خدا و نعمت بزرگی برای بندگان میبینند. و بگونهای که شایسته بزرگداشت آن است، با نشاط، خوشحالی و سرور از آن استقبال میکنند نه با حالتی که انسان با تکلیف روبرو میشود. بلکه بالاتر، از خطاب تکلیف لذت برده و شامان میشوند. از امام صادق علیه السّلام روایت شده که درباره این آیه: «ای کسانی که ایمان آوردهاید روزه بر شما نوشته شد.» [۱] فرمودند:
«لذت خطاب (خداوند به مؤمنین) سختی عمل را از بین برده است.»
بنده عارف به خدا و به حق او باید هم چنین باشد. زیرا هنگامی که بنده پروردگار را شناخت، او را دوست میدارد، و هنگامی که او خدا را دوست داشت، خدا نیز او را دوست میدارد، و بدین ترتیب تمام معاملات او با خدا معامله محبوب با محبوب میگردد. و آیا محبوبی را میشناسی که خدمت به محبوب برای او سخت باشد، بخصوص موقعی که خدمت به محبوب بزرگداشت و لطفی از طرف او بلکه بالاتر، دعوت به مجلس انس و کرامت باشد. و نه تنها سخت نیست بلکه از خطابی که تکلیف در آن است، لذت میبرد و باندازه محبت و دوستی جان خویش را فدا میکند، و دقت میکند که تمام منظور او را انجام دهد، و در بدست آوردن تمام محبت او کوشش میکند، گرچه از او نخواسته باشد و بکارگیری تمام نیروی خود را در این راه لذت و سعادت میداند، و به این ترتیب انجام چیزهای مورد علاقه خدا از محبوبترین چیزها و خواستههای او میشود. و با شوقی کامل و با قبول منت خدا - در این که به او اجازه این کار را داده است - به آن عمل میکند و در قصد او چیزی غیر از خدا و رضایت او پیدا نمیشود. و این نیت را با نیت بدست آوردن ثواب و پاداش و بهشت و نعمتی از نعمتهای خداوند مخلوط نمیکند، چه رسد به این که ریا، کسب شهرت و اطلاع و رضایت غیر خدا را با نیت رضایت خدا همراه کند.
مطلب دیگری که سالک باید در روزه خود رعایت کند، کمیت و کیفیت افطار و سحری است که باید چند مطلب را رعایت کند:
[۱ -] در سحر و افطار به اندازه لازم و ضرورت بخورد. و در این مطلب خود را گول نزند.
[۲ -] برای خدا تواضع نموده و از لذت بردن از غذاهای خوشمزه اجتناب نموده و هدفش از خوردن و آشامیدن فقط کسب نیرو برای عبادت باشد.
[۳ -] بیشتر یا کمتر از آنچه شرع گفته گوشت نخورد زیرا زیاده روی در خوردن آن موجب سنگدلی شده و کم خوردن آن نیز موجب تقویت قوه غضب در انسان میشود. اندازه شرعی خوردن گوشت این است که بیش از سه روز خوردن گوشت را ترک نکند و هر روز نیز گوشت نخورد.
[۴ -] آداب غذا خوردن را رعایت کند.
مطلب دیگری که در روایت داشتیم این بود که کسی که نمیتواند روزه بگیرد بدل آن صدقه یا تسبیح است. ظاهر این مطلب این است که اگر نتوانست روزه بگیرد صدقه میدهد و اگر نتوانست صدقه بدهد تسبیح میگوید. ولی سید قدّس سرّه تسبیح را برای فقیر و صدقه را برای غنی قرار داده است. بنابراین بهتر است فقیر علاوه بر تسبیح، در صورت امکان صدقه نیز بدهد و شخصی که فکر میکند فقیر است ولی در عین حال صدقه میدهد بهتر است تسبیحها را نیز بگوید.
منبع: المراقبات ترجمه ابراهیم محدث بندرریگی صفحه ۱۹۴ تا ۲۰۲
گرسنگی فواید بیشماری در جهت تکمیل نفس و شناخت خداوند برای سالک دارد. روایات زیادی در فضایل گرسنگی وارد شده است که بد نیست در اینجا اشارهای به آنها و سپس به فلسفه و حکمت گرسنگی داشته باشیم.
از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است:
با تشنگی و گرسنگی با نفسهایتان مبارزه کنید همانا پاداش این کار همانند پاداش مبارزه در راه خداست. و عملی دوست داشتنیتر از گرسنگی و تشنگی در نزد خدا نیست.
و همچنین فرمودند:
برترین شما روز قیامت در نزد خدا کسی است که گرسنگی بیشتری کشیده باشد و در خداوند متعال تفکر بیشتری نموده باشد.
و به اسامه فرمودند:
اگر میتوانی در حال گرسنگی و تشنگی ملک الموت را ملاقات کن تا به بالاترین مقامها و جاها رسیده و با پیامبران هم منزل شوی و ملائکه از دیدن روحت شادمان شوند و خداوند بر تو درود فرستد.
نیز فرمودند:
گرسنگی بکشید و بر بدنهایتان سخت بگیرد شاید دلهایتان خداوند متعال را ببیند.
در حدیث معراج خداوند پرسید:
ای احمد آیا آثار روزه را میدانی؟
پاسخ داد: خیر. خداوند فرمودند:
نتیجه روزه کمخوری و کمگویی است. و آن حکمت را به ارمغان میآورد و حکمت معرفت را در پی دارد و معرفت یقین را. و وقتی که بندهای به یقین رسید باکی ندارد که چگونه روزگار را سپری کند. در سختی یا آسانی و این مقام خوشنودهاست. و هر کس طبق خوشنودی من رفتار کند، سه خصلت را به او میدهم: شکری که نادانی همراه آن نباشد، یادی که فراموشی نداشته باشد و دوستیی که دوستی من را بر دوستی آفریدگانم ترجیح ندهد. هنگامی که او من را دوست داشت، من هم او را دوست خواهم داشت، دوستی او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم میگشایم و علم آفریدگانم را از او پنهان نمیدارم، در تاریکی شب و روشنایی روز با او مناجات میکنم تا آنجا که سخن گفتن و همنشینی او با بندگانم قطع شود و کلام خود و فرشتگانم را به گوش او میرسانم و اسراری را که از بندگانم پنهان کردهام برای او آشکار میکنم...، عقل او را غرق در شناخت خود کرده و درک او را بالا میبرم، مرگ را بر او آسان میکنم تا وارد بهشت شود و وقتی که ملک الموت او را ملاقات کند، به او میگوید: آفرین بر تو و خوشا به حالت خوشا بحالت خداوند مشتاق تو است... خداوند میگوید: این بهشت من است، در آن بخرام و خوش باش و در همسایگیم ساکن شو. روح انسان میگوید: خدایا خود را به من شناساندی و با این شناخت از جمیع آفریدگانت بینیاز شدم. قسم به عزت و جلالت اگر خوشنودی تو در این است که قطعه قطعه شده یا هفتاد بار به بدترین شکل کشته شوم خوشنودی تو برای من دوست داشتنیتر است... آنگاه خدای متعال میفرماید: به عزت و جلالم سوگند، هیچگاه مانعی بین خود و تو قرار نمیدهم، تا هر وقت خواسته باشی بر من وارد شوی، که با دوستان خود چنین کنم.
در این روایت به فلسفه و فضیلت گرسنگی اشاره شده است. برای توضیح بیشتر میتوان به سخنان علمای اخلاق که بر گرفته از روایات میباشد، مراجعه نمود. آنان برای گرسنگی فواید زیادی گفتهاند از قبیل:
[الف -] صفای قلب: زیرا سیری باعث ازدیاد بخار در مغز شده و مغز حالتی شبیه مستی پیدا میکند و نمیتواند خوب فکر کند، سرعت انتقال او کم شده و قلب کور میشود. بر خلاف گرسنگی که باعث رقت و صفای قلب میشود. و قلب را آماده تفکری که باعث شناخت میشود، میکند. و نوری آشکار پیدا میکند. از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است:
کسی که شکم خود را گرسنه نگهدارد اندیشهاش تربیت میشود.
و قبلا نیز ثمرات شناخت و معرفت را شنیدی.
[ب -] تواضع و از بین رفتن سرمستی و ناسپاسی که منشأ سرکشی است، وقتی نفس خوار شد، در مقابل پروردگارش خاضع شده و از سرکشی دست برمیدارد.
[ج -] شکستن شدت شهوات و نیروهایی است که باعث انجام گناهان کبیره شده و سبب هلاکت انسان میشوند. چون بیشتر گناهان کبیره از شهوت سخن گفتن و شهوت جنسی بوجود میآید و کم کردن این دو شهوت باعث مصون ماندن از خطرها میشود.
[د -] آمادگی برای انجام تمام عبادتها از چند جهت است، که کمترین آنها کم احتیاجی به تخلّی و بدست آوردن غذا و کمتر بیمار شدن به بیماریهای گوناگون است - زیرا معده خانه بیماری و پرهیز رأس هر دارویی است. و نیز مانع بوجود آمدن مشکلاتی که از غذا خوردن بوجود آمده و انسان را محتاج مال و مقام دنیا میکند میگردد، مال و مقامی که عده بسیاری را هلاک کرده است.
[ه -] توانایی برای دادن مال، میهمانی دادن، هدیه دادن، احسان و نیکی، رفتن به حج و زیارت و بالاخره انجام تمام عبادتهای مالی است.
انسان نمیتواند این فایدهها را بروشنی درک کند مخصوصا فایده اول را. تفکر در عمل مانند نتیجه است و غیر آن مانند مقدمات است چون فکر حرکت است و غیر فکر مقدمه و آمادگی برای حرکت.
بهمین جهت درباره تفکر روایت شده است:
«یک ساعت تفکر بهتر از هفتاد سال عبادت است».
با این مقدمات میتوانیم به نتایج بزرگی برسیم که بعضی از آنها عبارتند از:
[الف -] میفهمیم که چرا خداوند برای میهمانش گرسنگی را انتخاب کرده است. نعمتی بالاتر و بهتر از نعمت شناخت، نزدیکی و دیدار خداوند نیست و گرسنگی از راههای نزدیک رسیدن به آن است.
پس میبینی که روزه تکلیف نیست بلکه خداوند بوسیله آن تو را بزرگ داشته و بخاطر واجب نمودن آن بر ما منت دارد. و بهمین جهت شکر آن واجب است. و ارزش دعوت خداوند به روزه را در کتابش، در آیه روزه، میفهمی و اگر بدانی که این خطاب، دعوت تو به سرای پیوستن به خداست، از آن لذت برده، و میفهمی که علت واجب کردن آن کم خوردن و ضعیف کردن نیروهاست. بهمین جهت حیفت میآید که حتی در شب نیز غذا بخوری. و ممکن است علتهای دیگر تشریع روزه را نیز درک کنی.
[ب -] وقتی ارزش کاری را که از تو خواسته شده، فهمیدی، برای رسیدن به نتیجه خوب، در جهت انجام درست و اخلاص در آن، تلاش میکنی.
[ج -] هنگامی که هدف از واجب شدن روزه را دانستی، میفهمی که چه چیزی باعث صفا و روشنی یا تیرگی آن میشود، و معنی این حدیث را میفهمی که
«روزه فقط خودداری از خوردنی و آشامیدنی نیست، و هنگامی که روزه گرفتی، گوش، چشم و زبانت نیز باید روزه بگیرد.»
حتی در بعضی روایات پوست و مو نیز گفته شده.
[د -] میفهمی که شایسته نیست نیت و هدف روزه، فقط مجازات نشدن یا بدست آوردن پاداش و بهشت و ناز و نعمت باشد، گرچه با روزه این دو نیز بدست میآید بلکه سزاوار است هدف و نیت روزه نزدیکی انسان به خداوند و همسایگی و خوشنودی او باشد. و حتی از این حد هم بالاتر آمده و خود این عمل را بخاطر این که انسان را از صفات حیوانی خارج و به صفات روحانی نزدیک میگرداند، نزدیک شدن به خدا بداند، نه وسیلهای برای نزدیک شدن به او.
بعد از درک این مطالب با کمی تأمل میتوانی بفهمی که هر کار یا حال یا سخنی که تو را از مقامهای بلند حضور در درگاه خدا دور سازد، مخالف مراد مولایت از مشرّف نمودن تو به این دعوت و میهمانی است. و راضی نمیشوی در خانه میهمانی این پادشاه بزرگ - که تو را با این نزدیکی و مشرّف نمودن نزدیک گردانده است و عالم به نهانیهای تو و آنچه در قلبت میگذرد، میباشد - و در حالی که به تو توجه دارد، از او غافل باشی. و راضی نمیشوی که از او روی بگردانی در حالی که به تو روی کرده است. عقل انسان این را از کارهای بسیار زشت میداند که حتی دوست حاضر نیست با دوستش چنین عملی انجام دهد، ولی خداوند بخاطر مدارای با بندگان مانند این غفلتها را حرام نکرده است، و بر بندگان آسان گرفته و تکلیف آنان را کمتر از توانائیشان قرار داده است.
بندگان خوب از این هم بالاتر رفته و با آقای خود در مورد واجب و حرام آنگونه عمل میکنند که شایسته حق آقایی و بندگی است، و کسی را که در این مورد کوتاهی کند، پست و حقیر میدانند.
و خلاصه این که در روزه خود به سفارشات امام صادق علیه السّلام عمل میکنند:
یکی از آنها این است که موقعی که روزه میگیری خود را نزدیک به آخرت ببین، و با خضوع و خشوع و شکستگی و خواری باش، و مانند بندهای که از مولای خود ترسان است، بوده، دلت از عیوب، و باطنت از حیلهها و مکرها پاک باشد، و به خدا از هر چه غیر اوست بیزاری جوی و در روزه خود تنها خدا را سرپرست خود بدان و آنگونه که شایسته است از خداوندی که بر همه غالب است بترس، و در روزهایی که روزه میگیری روح و بدنت را به خدای متعال بده، و قلب خود را برای محبت و یاد او و بدنت را برای عمل به دستورات او و چیزهایی که از تو خواسته، فارغ کن.
حضرت علیه السّلام سفارشات دیگری نیز نمودند مثل حفظ اعضای بدن از کارهایی که خداوند ممنوع کرده و مخالف خواسته اوست، بخصوص زبان، حتی از مجادله و سوگند راست. سپس در آخر روایت فرمود:
اگر به تمام آنچه گفتم عمل کردی، به تمام آنچه شایسته روزهدار است، عمل کردهای، و هر اندازه از چیزهایی که گفتم کم کنی، همان مقدار فضیلت و ثواب روزهات کمتر میشود.
این سفارشها را در مورد وظایف روزهدار ببین، و درباره اثرات آن تأمل نما. کسی که خود را نزدیک به آخرت ببیند، قلب او از دنیا خارج شده و برای او چیزی جز تهیه توشه برای آخرت مهم نخواهد بود.
همینطور اگر قلب او شکسته و خاضع و خوار باشد میلی به غیر خدا نداشته و مایه دلخوشی او کسی جز خدا نیست. و کسی که روح و بدن خود را در راه خدا بدهد و از هر چیزی جز خدا بیزار شود، روح، دل، بدن و تمام وجود او غرق در یاد، محبت و عبادت خدا شده و روزه او روزه مقرّبین میگردد. خداوند بحق دوستانش چنین روزهای را نصیب ما بفرماید، گرچه یک روز در عمرمان باشد.
منبع: المراقبات ترجمه ابراهیم محدث بندرریگی صفحه ۲۰۰ تا ۲۰۲
[۱ -] روزه عوام. این روزه با خودداری از مبطلات روزه که فقهاء در رسالههای خود نوشتهاند، تحقق مییابد.
[۲ -] روزه خواص. با انجام اموری که در روزه عوام گفتیم و جلوگیری اعضای بدن از مخالفت با خداوند، روزه خواص تحقق پیدا میکند.
[۳ -] روزه خواصّ خواص. این روزه با خودداری از امور حلال یا حرامی که انسان را از یاد خدا باز میدارد تحقق مییابد.
هر کدام از دو درجه دوم و سوم نیز انواع زیادی دارد. بویژه درجه دوم که انواع بیشمار آن بتعداد مؤمنین اصحاب یمین است. و حتی هر کدام از خواص، روزهاش بگونهای است که با روزه دیگری فرق میکند و ممکن است عمل بعضی از افراد درجاتی که گفتیم، به عمل درجه بالاتر از خود نزدیک باشد.
تقسیم بالا از حیث چیزهایی بود که از انجام آن خودداری میشود.
ولی از حیث نیّت روزه نیز، روزهداران به چند نوع تقسیم میشوند:
[۱ -] عدهای برای غیر خدا روزه میگیرند، مثلا بخاطر ترس از مردم، یا برای رسیدن به نفع آنان، یا فقط بخاطر این که عادت مسلمین است.
[۲ -] بعضی نیز در نیت خود موارد فوق را با ترس کمی از مجازات خدا و امید به پاداش آمیختهاند.
[۳ -] عدهای فقط بخاطر ترس از مجازات یا رسیدن به پاداش روزه میگیرند.
[۴ -] گروهی علاوه بر نیت رهایی از مجازات و رسیدن به پاداش با روزه خود قصد رسیدن به نزدیکی و رضایت الهی را دارند.
[۵ -] دستهای فقط برای رسیدن به رضایت و نزدیکی به خداوند روزه میگیرند.
منبع: المراقبات ترجمه ابراهیم محدث بندرریگی صفحه ۲۰۷ تا ۲۱۰
روزهداران بلحاظ تغذیه نیز به چند دسته تقسیم میشوند:
[الف -] عدهای تغذیه آنان از راه حرام است. این گروه مانند باربرهایی هستند که بار مردم را به منزلشان میرسانند. بهمین جهت پاداش مال صاحب غذا بوده و روزهدار فقط از گناه ظلم و غصب خود بهرهمند میگردد. و به عبارت دیگر کار این دسته مانند کار کسی است که سوار بر چهارپای غصبی شده و خانه خدا را با آن طواف کند.
[ب -] عدهای تغذیه آنان شبههناک است، که این دسته به دو گروه تقسیم میشوند: دسته اول کسانی هستند که این مشتبه بحرام واقعی، در ظاهر برای آنان حلال است و دسته دوم حتی در ظاهر نیز برای آنان حلال نیست. دسته اول حکم کسی را دارد که تغذیه او حلال است گرچه یک درجه از او پایینتر است. و دسته دوم حکم کسی را دارد که غذای حرام میخورد، گرچه یک درجه از او بالاتر است.
[ج -] دستهای تغذیه آنان حلال است ولی سفره آنان رنگین بوده، از چند نوع غذا استفاده کرده و پرخوری میکنند. این دسته مانند انسانهای پستی هستند که در حضور دوست خود به کارهایی میپردازند که او خوشش نمیآید، و دوست انتظار دارد که آنان از چیزی جز یاد و نزدیک شدن به او لذت نبرند. چنین بندهای لیاقت مجلس دوستان را نداشته و باید او را با چیزی که دوست دارد تنها گذاشت. و شایسته است او را بنده شکمش بدانیم نه بنده پروردگارش.
[د -] عدهای نیز از دسته فوق تجاوز کرده و کارشان به اسراف و ریخت و پاش و تلف کردن رسیده، حکم این دسته مانند کسانی است که غذایشان حرام است، و بهتر است او را گناهکار بدانیم تا مطیع.
[ه -] عدهای هم کسب و کار و هم تغذیه آنها حلال بوده، و از خوشگذرانی و اسراف دور هستند، برای خدا تواضع کرده و در مقدار خوردنی و آشامیدنی بمقدار حلال و غیر مکروه بسنده میکنند، غذای خوشمزه نخورده و به یک خورش اکتفا نموده، یا بعضی از چیزهای زیادی و لذتها را ترک میکنند. درجات آنان پیش پروردگاری که مراقب تلاشها و مراقبتهای آنان است، محفوظ میباشد، شکرگزار آن بوده و پاداش آن را میدهد. در هنگام گرفتن پاداش باندازه سر سوزنی به آنان ظلم نشده و خداوند پاداشی بهتر از عمل آنها به آنان داده و بیحساب و با فضل خود به آنان میبخشد. و کسی نمیداند چه نعمتهای گرانقدری برای آنان ذخیره شده که به ذهن کسی خطور نکرده است.
بلحاظ نیت افطار و سحری نیز روزهداران به چند دسته تقسیم میشوند:
[الف -] عدهای مانند کسانی که بطور معمول غذا میخورند - فقط جهت رفع گرسنگی و لذت تغذیه، افطار و سحری میخورند.
[ب -] عدهای علاوه بر این، قصد استحباب و نیرو گرفتن برای عبادت را ضمیمه آن میکنند.
[ج -] دستهای هدف آنان از افطار و سحری فقط این است که مطلوب آقا و مولایشان بوده و کمکی برای عبادت اوست. و بهمراه این نیت آداب مطلوب آن را نیز از قبیل ذکرها و چگونگی خوردن رعایت کرده و اعمال مستحبی که شامل خواندن قرآن و دعا و حمد خداست را قبل و بعد و در اثناء افطار و سحری انجام میدهند.
از مهمترین امور در افطار و سحری، قبل از شروع و بعد از گفتن بسم اللّه...، خواندن سوره قدر است، و بهترین چیزی که قبل از افطار خوانده میشود، دعایی است که در اقبال آمده و مفضل بن عمر، آن را روایت کرده است: امام صادق فرمودند:
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: ابا الحسن ماه رمضان نزدیک شده است، قبل از افطار دعا کن، جبرئیل پیش من آمد و گفت: یا محمد کسی که در ماه رمضان، با این دعا، قبل از افطار، دعا کند، خداوند دعای او را مستجاب، نماز و روزه او را قبول و ده دعای او را مستجاب میکند، گناه او را بخشیده، غم و غصه او را از بین برده، گرفتاریهایش را برطرف کرده، حاجات او را برآورده نموده، او را به مقصودش رسانیده، عمل او را با عمل پیامبران و صدیقین بالا برده و در روز قیامت چهره او درخشانتر از ماه شب چهارده خواهد بود. گفتم:
چه دعایی است؟ جبرئیل گفت:اللهم ربّ النور العظیم....
در روایات آمده است:
«غیبت، دروغ، نگاه (حرام) پیدرپی، دشنام دادن و ظلم - کم باشد یا زیاد -، باعث باطل شدن روزه میشود، و روزه، فقط خودداری از خوردنی و آشامیدنی نیست، هنگام روزه گوش، چشم، زبان، فرج و شکمت نیز باید روزه بگیرند. دست و پایت را نگهدار و بسیار سکوت کن مگر از خیر. و با نوکرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه باید گوش و چشم تو نیز از حرام و زشتی روزه بگیرد. از جدال و آزار رساندن به نوکر خودداری کن و وقار روزه را داشته باش و روزی که روزهای با روزی که روزه نیستی باید با هم فرق داشته باشند.»
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:
«آسانترین چیزی که خداوند در روزه بر روزهدار واجب نموده، خودداری از خوردنی و آشامیدنی است.»
فقها به صحت روزه بعضی از آنها فتوا دادهاند. جمع بین روایات بالا با روایتی که از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وارد شده و سخن فقها به این است که بگوییم منظور از صحت در احادیث فوق این است که چنین روزهای مورد قبول خداوند است و منظور از صحت در کلام فقها این است که چنین روزهای قضای آن را ساقط میکند.
خلاصه این که روزه صحیح و کاملی که خدا برای کامل نمودن روزهدار مقرر فرموده است، قطعا روزهای است که شامل خودداری اعضای بدن از گناه میباشد، و روزه کاملتر این است که علاوه بر آن، قلب را از یاد غیر خدا باز داشته و از هر چه غیر اوست روزه بگیرد. و هنگامی که انسان ماهیت روزه، درجات و فلسفه تشریع آن را فهمید، ناچار باید از هر گناه و حرامی، بخاطر قبول روزهاش خودداری کند.
و الا مسئول بوده و بخاطر اینکه اعضای بدنش روزه نگرفتهاند، مجازات میشود، و ساقط شدن قضای روزه به این معنا نیست که انسان را در روز قیامت از مجازات نجات دهد.
منبع: المراقبات ترجمه ابراهیم محدث بندرریگی صفحه ۲۷۳تا ۲۷۶
افطار نیز با تفاوت حالت روزهداران متفاوت میشود:
[الف -] کسی که روزه او امساک از خوردنی و نوشیدنی و موارد مذکور در فقه است، و بخاطر ترس از عذاب یا اشتیاق رسیدن به بهشت نعمتها میباشد و روزه خود را تکلیفی از جانب خدای متعال میداند، افطار او نیز طبعا بخاطر از بین بردن سختی گرسنگی، و رهایی از بند تکلیف، یا فقط بخاطر میل به غذا هنگام پایان تکلیف خیالی میباشد.
[ب -] کسی که هنگام روزه از تمام کارها و حرکاتی که خدای متعال حرام کرده اجتناب میکند، و هدف او بدست آوردن خوشنودی پروردگار و رسیدن به درجات بالا میباشد، افطار او نیز که انجام بعضی از چیزهایی است که در حال روزه از آن اجتناب مینمود - با اجازه مولایش بوده و بقصد نیرو گرفتن برای عبادت و بدست آوردن شناخت و کمالات افطار میکند، گرچه از خوردن و آشامیدن هم لذت میبرد.
[ج -] کسی که در روزه خود علاوه بر موارد مذکور، از هر فکر پستی گرچه مباح نیز باشد خودداری میکند، افطارش نیز برای خدا و در راه خدا و با یاری او خواهد بود. بهمین جهت افطار این گروه برای میل به غذا و خوراکشان بیش از اندازه نبوده و آنان را از یاد حضور پروردگار باز نمیدارد.
ای فقیر بنگر که افطار و غذای حلال تو اگر فقط بخاطر میل به غذا باشد شبیه غذا خوردن حیوانات است، بخصوص اگر زیادهروی نمایی. و اگر حرام باشد از حیوانات نیز پایینتر خواهی بود. ولی اگر بخاطر انجام دستور خداوند و نیرو گرفتن برای عبادت و بدست آوردن نزدیکی و قرب خدا باشد، شبیه عمل پیامبران و اولیا و فرشتگان مقرّب میباشد. اگر فرض کنیم آنان هنگام غذا خوردن لذتی نفسانی نیز دارند ولی همین لذت هم بهمراه نیتهایی عالی میباشد چنانچه نگاه آنان به این دنیا و استفاده از آن و دخل و تصرف در آن با کارهای عموم مردم فرق میکند. آنان با این که در این دنیا بوده و طبیعتا از نعمتهای آن بهرهمند میشوند، ولی در عین حال به حمد و ثنای خداوند مشغول بوده و توجهی به دنیا ندارند، باین معنی که آنها نعمتها را نگریسته ولی نه از این جهت که نعمت است بلکه از این جهت که آنها در آن میدیدند که این نعمتی است از جانب خدا و حتی بخشنده نعمت را در آن میدیدند، و باین جهت لذت میبردند. بنابراین تو نیز نیت خوبی را برای روزه خود انتخاب کن.
خوردن سحری مستحب است. روایت شده است:
سحری بخورید، گرچه جرعه آبی باشد. توجه داشته باشید که خدا بر کسانی که سحری میخورند درود میفرستد.
علاوه بر خوردن سحری خواندن سوره «انا انزلناه» نیز مستحب است در روایت آمده است:
هیچ مؤمنی روزه نمیگیرد و در موقع سحری و افطار «انا انزلناه» را نمیخواند، مگر این که مابین این دو مانند کسی است که در راه خدا آغشته به خون خود باشد.
و باید بنیت استحباب سحری نزد خدا، و نیرو گرفتن بر عبادتها در طول روز، سحری بخورد.
۱. بقره. آیه ۱۸۳.