عرفان و حکمت
عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت
تبیین عقلی و نقلی عرفان و حکمت و پاسخ به شبهات
صفحه‌اصلیدانشنامهمقالاتتماس با ما

علامه آیةالله حسن حسن زاده آملی

گذشته از فضائل عملى و معنوى علامه حسن زاده آملی، بدون شكّ ايشان در جامعيّت در علوم اسلامى در عصر اخير كم نظير يا بى‌نظير مى‌باشند. كيفيّت سير تحصيلى ايشان حقّا موجب اعجاب و اسوه حسنه براى همه طلاب مى‌باشد و بر خلاف شهرتشان درعلوم عقلى و عرفانى، تحصيلات ايشان در فقه و اصول بيش از حكمت و عرفان است.

فهرست

زندگينامه‌

حسن بن عبدالله طبرى آملى مشهور به علامه حسن زاده آملی در اواخر سال ۱۳۰۷ هجرى شمسى مطابق با ۱۳۴۷ قمرى برابر با ۱۹۲۹ ميلادى در[ ايرا] از توابع لاريجان آمل ديده به جهان گشود.

مقدمات علوم حوزوى در مسجد جامع آمل آموخت، در اين دوران كه شش سال طول كشيد از محضر این اساتید بهره گرفت:

  • آية الله ميرزا ابوالقاسم فرسيو
  • آية الله غروى
  • آقا شيخ احمد اعتمادى
  • شيخ ابوالقاسم رجايى لتيكوهى
  • شيخ عزيز الله طبرسى
  • مرحوم عبد الله اشراقى

سپس در سن ۲۲ سالگى و در شهريور ۱۳۲۹ به تهران رفت و از محضر آيات:

استفاده كرد.


در سال ۱۳۴۲ به قم عزيمت نمود و از علامه سيد محمد حسين طباطبائى و برادرش سيد محمد حسن الهی و آقا سيد مهدى قاضى طباطبائى بهره‌ها برد.

و از همان سال تا كنون در حوزه علميه قم به درس و بحث و تحقيق و پژوهش اشتغال دارد.

آثار و تألیفات

استاد آیةالله حاج شیخ حسن رمضانی در تاریخ اول، شعبان، ۱۴۱۵ در کتاب مروری بر آثار و تألیفات علامه حسن‌زاده آملی آثار منتشر شده و منتشر نشده ایشان را به شرح ذیل احصاء نموده و درباره هریک توضیحی بسیار مفید ارائه نموده است:

آثار عرفانی (بیست اثر)

  • ۱. رسالة لقاء الله
  • ۲. وحدت از ديدگاه عارف و حكيم
  • ۳. رساله انه الحق
  • ۴. ولايت تكوينى
  • ۵. عرفان و حكمت متعاليه
  • ۶. الهى نامه
  • ۷. كلمه عليا در توقيفيت اسماء
  • ۸. تصحيح رساله مكاتبات
  • ۹. تصحيح و تعليق تميهد القواعد
  • ۱۰. تصحيح و تعليق شرح فصوص قيصرى
  • ۱۱. رساله مفاتيح المخازن
  • ۱۲. تصحيح و تعليق شرح فصوص خوارزمى
  • ۱۳. شرح فصوص الحكم
  • ۱۴. مشكاة القدس على مصباح الأنس
  • ۱۵. شرخ طائفه اى از اشعار و غزليات حافظ
  • ۱۶. رساله نور على نور در ذكر و ذاكر و مذكور
  • ۱۷. رساله اى در سير و سلوك
  • ۱۸. منشئات
  • ۱۹. تصحيح و تعليق رساله تحفة الملوك
  • ۲۰. قرآن و عرفان و برهان از هم جدايى ندارند

آثار فلسفی (بیست و نه اثر)

  • ۱. دروس اتحاد عاقل به معقول
  • ۲. تقديم و تعليق رساله اتحاد عاقل به معقول
  • ۳. نصوص الحكم بر فصوص الحكم
  • ۴. رساله جعل
  • ۵. رساله العمل الضابط فى الرابطى و الرابط
  • ۶. تقدم و تصحيح و تعليق آغاز و انجام
  • ۷. صد كلمه
  • ۸. رساله نفس الامر
  • ۹. رساله نهج الولاية
  • ۱۰. درر القلائد على غرر القرائد
  • ۱۱. النور المتجلى فى الظهور الظلى
  • ۱۲. مفاتيح الاسرار لسلاك الاسفار
  • ۱۳. عيون مسائل النفس و سرح العيون فى شرح العيون
  • ۱۴. گشتى در حركت
  • ۱۵. الحجج البالغه على تجرد النفس الناطقة
  • ۱۶. گنجينه گوهر روان
  • ۱۷. رساله اى در اثبات عالم مثال
  • ۱۸. رساله مثل
  • ۱۹. تصحيح و تعليق شرح اشارات
  • ۲۰. ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات
  • ۲۱. رساله اعتقادات
  • ۲۲. الاصول الحكمية
  • ۲۳. تصحيح و تعليق شفا
  • ۲۴. ترجمه و تعليق الجمع بين الرأيين
  • ۲۵. رساله رؤيا
  • ۲۶. جزوه«من كيستم»
  • ۲۷. رسالة فى التضاد
  • ۲۸. معرفت نفس
  • ۲۹. نثر الدرارى على نظم اللئالى

آثار کلامی (شش اثر)

  • ۱. تقديم و تصحيح و تعليق كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد
  • ۲. تقديم و تصحيح و تعليق رساله ء قضا و قدر محمد دهدار
  • ۳. رساله ء خير الاثر در رد جبر و قدر
  • ۴. رسالة فى الامامة
  • ۵. فصل الخطاب فى عدم تحريف كتاب رب الارباب
  • ۶. رساله حول الرؤية

آثار تفسیری (دو اثر)

  • ۱. تصحيح خلاصة المنهج
  • ۲. انسان و قرآن

آثار روایی (هفت اثر)

  • ۱. تكلمة منهاج البراعة
  • ۲. تصحيح نهج البلاغة
  • ۳. مصادر و مأخذ نهج البلاغة
  • ۴. انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغة
  • ۵. تصحيح سه كتاب«ابى الجعد، نثر اللئالى، طب الائمة»
  • ۶. شرح چهل حديث در معرفت نفس
  • ۷. رساله اى در اربعين

آثار رجالی (دو اثر)

  • ۱. اضبط المقال فى ضبط اسماء الرجال
  • ۲. وجيزه اى در ترجمه و شرح زندگى علامه طباطبائى قدس سره

آثار فقهی (دو اثر)

  • ۱. تعليقات على العروة الوثقى
  • ۲. وجيزه اى در مناسك حج

آثار ریاضی و هیوی (بیست و شش اثر)

  • ۱. دروس معرفة الوقت و القبله
  • ۲. رساله تعيين سمت قبله مدينه
  • ۳. تعليقه بر رساله قبله مولى مظفر
  • ۴. رساله ميل كلى
  • ۵. رساله ظل
  • ۶. رساله تكسير دايرة
  • ۷. رسالة فى تعيين البعد بين المركزين و الاوج
  • ۸. رساله فى الصبح و الشفق
  • ۹. رساله اى پيرامون فنون رياضى
  • ۱۰. رساله اى در مطالب رياضى
  • ۱۱. دروس هيئت و ديگر رشته هاى رياضى
  • ۱۲. تصحيح و تعليق شرح چغمينى
  • ۱۳. تصحيح و تعليق تحرير اصول اقليدس
  • ۱۴. تصحيح و تعليق ارمانالاوس
  • ۱۵. تصحيح و تعليق تحرير اكرثاوذوسيوس
  • ۱۶. تصحيح و تعليق تحرير مساكن ثاوذوسيوس
  • ۱۷. شرح زيج بهادرى
  • ۱۸. تصحيح و تعليق شرح بيرجندى بر زيج الغ بيك
  • ۱۹. تصحيح و تعليق شرح بيرجندى بر بيست باب
  • ۲۰. تصحيح و تعليق تحرير مجسطى
  • ۲۱. استخراج جداول تقويم
  • ۲۲. تصحيح و تعليق الدر المكنون و الجوهر المصون
  • ۲۳. دروس معرفت اوفاق
  • ۲۴. شرح قصيده كنوز الاسماء

آثار ادبی (ده اثر)

  • ۱. تقديم و تصحيح و تعليق نصاب الصبيان
  • ۲. تصحيح كليله و دمنه
  • ۳. تصحيح و اعراب اصول كافى
  • ۴. ديوان اشعار
  • ۵. قصيده ينبوع الحيوة
  • ۶. مصادر اشعار ديوان منسوب به اميرالمؤمنين عليه السلام
  • ۷. تعليقه بر باب توحيد حديقه الحقيقة
  • ۸. تصحيح گلستان سعدى
  • ۹. تعليقه بر قسمت معانى مطول
  • ۱۰. امثال طبرى

آثار متفرقه (هفت اثر)

جامعیت علمی

گذشته از فضائل عملى و معنوى حضرت علامه، بدون شكّ ايشان در جامعيّت در علوم اسلامى در عصر اخير كم نظير يا بى‌نظير مى‌باشند. كيفيّت سير تحصيلى ايشان حقّا موجب اعجاب و اسوه حسنه براى همه طلاب مى‌باشد و بر خلاف شهرتشان درعلوم عقلى و عرفانى، تحصيلات ايشان در فقه و اصول بيش از حكمت و عرفان است.[۱]

در اینجا از باب اختصار، به نقل ترجمه بخشى از فرمايشات علاّمه شعرانى ره درباره ايشان در حدود ۴۰ سال پيش، بسنده مى‌شود.

در اجازه اجتهاد ايشان مى‌فرمايند:

«... همانا از جمله كسانى كه هر دو غايت را براى خود محقّق كرده شايستگى اتّصاف به حيازت هر دو منقبت دارد مولانا الاجلّ الموفّق نجم الدّين و نور الصّباية و مصباح العلم و شمس الهداية شيخ حسن آملى معروف به حسن‌زاده است. او كه خداى موفّقش بدارد بخشى از عمر خويش را در تحصيل كمالات انسانى و فضايل نفسانى صرف كرد بيست سال بلكه بيشتر او را آزمودم و امتحان نمودم. در اين مدّت در او چيزى جز جدّ و اجتهاد نديدم كه موجب شين و مؤاخذه گردد. از علوم دين همه آن چيزهايى را كه علماء دين واجب است بدانند گرد آورده است. او را بارى نديدم كه از يادگيرى علم واجبى تأنّف ورزد اگر چه جاهلان از آن علم كراهت داشتند و نيز او را نديدم كه به جهل و نادانى افتخار كند يا تقرّبا الى العوام خود را به نادانى به زند همان طور كه گاهى از غير او مشاهده مى‌كنيم.

به اين سبب است كه او در علم قرآن: لفظ و معنايش، باطن و ظاهرش، قرائت و كتابتش و ديگر امور متعلّق به آن بر اقران خويش فائق و در تتبّع احاديث و علوم ادبى مورد نياز در آن بر غير خويش برتر گشته است. كلمات كتاب شريف كافى را ضبط كرده آن را به نحوى شگفت‌آور و به طرزى كه بيشتر مردم از آن ناتوانند اعراب گذارى نموده است. او در علم نجوم و رياضيّات وابسته به آن يدى طولى دارد و در استخراج هلال و كسوفين داراى مهارت است. شخصى كه دانشى در اين امر دارد او را آزموده مهارتش را در اين امر بر استخراج ديگران ترجيح داده است. او در علوم شرعيّه عقليّه و نقليّه سواركار ماهر ميدان مسابقه است. من او را بر استنباط فروع از اصول توانا ديده‌ام و به او اجازه داده‌ام رواياتى كه نقل آن براى من صحيح است از من روايت نمايد. و درخواستم اين است كه مرا از دعا فراموش نفرمايد. حررّه أبوالحسن المدعوّ بالعشرانى عفى عنه فى سنة ۱۳۹۳.» [۲]

و در تقريظ شرح نهج البلاغه ايشان مى‌فرمايند:

«... و چون بر اهتمام جناب فضال، اديب بارع، عالم جامع، گردآورنده قصبات سبَق در ميدان اكتناه حقايق و برنده قدح معلّى در استهام علوم و دقايق، دارنده فكرت نقّاده و فطنت وقّاده لوذعىّ المعىّ حبر مؤتمن حاج شيخ نجم الدّين حسن آملى طبرى (ضاعف الله قدره) مطّلع گشتم شادمان شدم چون از مهارت و تتبّع و تبحّر او در علم و بردبارى و تحمّل او در عمل آگاه بودم زيرا ساليانى است او را آزموده‌ام و باطن كارش را شناخته‌ام. فنونى را پيش من فرا گرفته است، چه فنونى كه ديگر مشتغلين به آن‌ها اهتمام مى‌ورزند و چه فنونى كه ديگران به علّت غموض و پيچيدگى آنها به آنها اهتمام ندارند. ايشان در اصول فقه همانند ساير علوم كوتاهى نمى‌كرد و نسبت به آن قصورى نمى‌نمود .

همانا ابناء روزگار ما كم همّتند و به اندك چيزى از دانش قناعت مى‌كنند همانند كسى كه در اكل ميته بر قدر ضرورت اكتفا مى‌نمايد. بسيارى از اينان را مشاهده مى‌كنى كه از علوم منسوب به شرع فراهم نمى‌آورند مگر مسايل محدودى را در اصول مانند فرق بين معناى حرفى و اسمى، صحيح و اعم، ترتّب، اجتماع امر و نهى، مقدّمه واجب، فرق بين تعارض و حكومت، اصل مثبت و غير آن كه از شمار انگشتان دست بيرون نيست، و مسايلى را در فقه مانند بيع معاطات، بيع فضولى و خيارات .

امّا شيخ ما كه نامش را به بزرگى ياد كرده‌ايم نسبت به وقتش ضنّت و نسبت به عمرش خسّت نورزيد بلكه آن را در علوم دينيّه صرف كرد و آنها را مُتقَن فرا گرفت. او در لغت و ادب استاد و به قرآن و قرائات و تفسير قرآن عارف و در علم كلام و ساير علوم عقليّه مُتقن و استوار و در حديث و رجال و ساير علومى كه ديگران آن را فضل مى‌دانند و به آن اعتنا نمى‌كنند با آنكه احتياج دين به ان علوم شديدتر و بيشتر است تا آن علومى كه در كسب شهرت و تحصيل عنوان اجتهاد به آن نيازمندند اهل نظر و انديشمند است. افزون بر همه اينها همراه با علوم شرعيّه بسيارى از كتب رياضيّه مانند مجسطى و اصول اقليدس و اكر و شرح تذكره و غير اينها را پيش من فرا گرفته است. و عمل به زيجهاى جديد و استخراج تقويم و سير كواكب و امور متعلّق به آنها را به خوبى مسلّط گشته است. خلاصه جناب ايشان براى تصدّى كارهاى بزرگ شايسته است. اميدواريم اين شرح را به نيكوترين صورت و بهترين شيوه تكميل نمايد. او پيش از اين برخى از كتابها را اصلاح و شرح نموده و مهارت خود را به اثبات رسانده است. خداوند متعال به حق محمّد و اهل بيت طاهرش او را براى ترويج دين و دانش موفّق بفرمايد» .[۳]

مقالات مرتبط

پانویس

۱. ر.ك: گفت و گو با علاّمه حسن حسن‌زاده آملى، ص ۲۲ ـ ۳۲، ص ۷۲، ص ۹۹ ـ ۱۱۰، ص ۱۱۴، ص ۱۲۴، ص ۲۷۷ و ۲۷۸ و... و در آسمان معرفت، ص۴۱۵ ـ ۴۲۸ .

۲. در آسمان معرفت، ص ۴۲۹، ۴۳۰

۳. در آسمان معرفت، ص۴۳۲ ـ ۴۳۴

عناوین دیگر این نوشتار
  • علامه آیةالله حسن حسن زاده آملی (عنوان اصلی)
  • علامه حسن زاده آملی
  • علامه حسن زاده
  • حسن زاده
  • حسن زاده آملی
  • حسن‌زاده آملی
  • علامه حسن‌زاده آملی