کتاب تذکرة المتقین

کتاب تذکرة المتقین يعنی آنچه موجب يادآوری پرهيزکاران است. الحق اين نام شايسته کتاب مورد بحث ماست.

بررسي اجمالي کتاب تذکرة المتقين

تذکرة المتقين يعني آنچه موجب يادآوري پرهيزکاران است. الحق اين نام شايستة کتاب مورد بحث ماست. گردآورندة کتاب عالم زاهد شاعر، جناب شيخ اسماعيل تبريزي متخلص به تائب است که در نجف از اساتيد معروف فقه و اصول همانند آخوند خراساني و مرحوم غروي اصفهاني علم آموخت و از اساتيد نامدار اخلاق و عرفان همانند شيخ محمد بهاري و سيد احمد کربلايي بهره برد و در ۱۷ ربيع الثاني ۱۳۷۴ ه.ق در ۸۸ سالگي در مشهد مقدس از دنيا رفت. او آثاري مکتوب از خود به يادگار گذاشت که مشهورترينش کتاب تذکرة المتقين است.

مباحث اين کتاب بدين قرار است

۱. آداب سلوک

آداب سلوک، تأليف مرحوم شيخ محمد بهاري، اين رساله را مرحوم بهاري به يکي از شاگردانش که عازم سفر حج بوده و تقاضاي دستوري در مورد آداب زيارت و سلوک داشته و البته از عوام هم بوده مرقوم نموده است و در ۷ بخش مطالب مهمي را به اين شرح آورده:

• بخش ۱: آداب حج که مشتمل بر وظايف ظاهري و باطني و شمّه‌اي از اسرار حج است.
• بخش ۲: آداب زيارت
• بخش ۳: آداب توبه
• بخش ۴: آداب مراقبه
• بخش ۵: آداب رفاقت
• بخش ۶: آداب سلوک با همسر
• بخش ۷: آداب تربيت اولاد

ظاهراً ترتيب اصلي و اوّليه کتاب همين‌طور است، ولي در چاپ‌هاي بعدي آداب حج و زيارت را به دليل آنکه مورد نياز همة خوانندگان نيست بخش هفتم و ششمِ کتاب قرار داده‌اند و لذا کتاب با بخش سوم يعني آداب توبه شروع مي‌شود.

۲.مطالبي از مرحوم بهاري

پس از رسالة سابق از مرحوم بهاري در سه بخش مطالبي آمده

اول: در صفات علماي حقّه و صفات علماي سوء

دوم: دستورالعملي به صورت نامه براي مخاطبي به نام شيخ احمد

سوم: دستورالعمل‌هايي که مرحوم بهاري به شاگردان خود و يا ديگران نوشته است. در اين بخش ۱۶ نامه از ايشان درج شده که يا اصلاً مخاطب معلوم نيست و يا با عنواني کلي مانند «يکي از علماي آذربايجان» يا «سفير بغداد» اشاره شده است. البته هشتمين نامه خطاب به مرحوم تائب است.

۳. نوشته‌هايي از مرحوم سيد احمد کربلايي

در اين بخش نوشته‌هايي از مرحوم سيد احمد کربلايي آمده است در دو بخش:

اول: چهار نامه که به عنوان دستورالعمل به شاگردانش نگاشته است.

دوم: پاسخ ايشان به سؤال مرحوم تائب در مورد دو بيت عطّار است كه ناظر به جواب مرحوم آخوند خراساني است و زمينه‌ساز مناظرات مکتوب ايشان با مرحوم غروي اصفهان شده است ^[۱].

نوشته‌هايي از مرحوم ملاحسينقلي همداني

۴. نوشته‌هايي از مرحوم ملاحسينقلي همداني که نامه‌اي است خطاب به يکي از علماي تبريز و پنج قطعة ادبي و عرفاني که انشائات ايشان است.

دو نامه از مرحوم مولي محمد بيدآبادي

۵. دو نامه از مرحوم مولي محمد بيدآبادي که دستوراتي است عرفاني به شاگردانش ^[۲].

نقد و تحليل

انصاف اين است که کتاب تذکرة المتقين از بهترين کتاب‌هاي عرفان عملي در زبان پارسي است و در معرفي عمق و شيوة روش عرفاني مرحوم ملاحسينقلي همداني و شاگردانش ‌ـ که شهيد مطهري اين روش را برترين مي‌داند^[۳] ‌ـ بهترين اثر موجود است. در اين کتاب گوهرهاي درخشنده‌اي ديده مي‌شود که گاه در هيچ کتاب ديگري نيست و بايد چنين باشد، زیرا عارفاني همانند ملاحسينقلي همداني، شيخ محمد بهاري و سيد احمد کربلائي از نوابغ عارفان شيعي‌اند که فقه اصغر و اکبر را با هم دارا مي‌باشند. در فقه اصغر در حدّ مرجعيت‌اند و در فقه اکبر انسان کامل.

نقدهايي جزئي

البته کتاب خالي از نقدهايي جزئي نيست. براي نمونه:

• ۱. برخي مطالب کتاب مورد انکار دينداران امروز است، مانند پاره‌اي مطالب که دربارة سلوک با زن و فرزند نگاشته‌اند. البته اين مطالب از نظر او به عنوان يک مجتهد در شريعت صحيح مي‌نموده است، ولي امروزه به گونه‌اي ديگر تفسير مي‌شود.
• ۲. هيچ قسمتي از مطالب به عنوان کتاب و به خصوص کتاب آموزشي نگاشته نشده است و لذا عبارت‌پردازي‌ها پستي و بلندي دارد.
• ۳. عرفان عملی به صورت يک نظام معرفي نشده است.
• ۴. بخش‌هايي از مباحث عرفاني آورده نشده و بخش‌هايي تكرار شده است.
• ۵. آدرس‌دهي و پاورقي ندارد. مثلاً بحث اَصناف ـ مانند اَصناف مغرورين ‌ـ ترجمه‌گونه‌اي از عبارات جامع‌السعادات مرحوم نراقي است که اشاره نشده است.
• ۶. چون نوشته‌ها غالباً در خطاب به اشخاص حقيقي بوده و حال آنها مختلف بوده است، لحن نوشته‌ها متفاوت است و يقيناً براي مخاطب، ارشادي راهگشا است، ولي براي خواننده گاه مشکل‌زا مي‌شود. مثلاً مشتمل بر خوف بدون رجاء است يا بالعکس.

البته اين اشکالات و نظاير آنها هرگز از ارزش اصل کتاب نمي‌کاهد. بنده بارها اين کتاب را مطالعه کرده‌ام و بر آن حواشي متعدّدي دارم. در چاپ‌هاي اخير حواشي نسبتاً مفيدي از مرحوم حاج شيخ حسنعلي نخودکي چاپ شده که خالي از اشکالاتي جزئي نمي‌باشد.

تذکر: متأسفانه کتاب تذکرة المتقين تا اکنون چاپ منقّح و منظمي ندارد. چاپ‌هاي قديم کتاب تصحيح نشده و آدرس دهي ندارند. اشكالات چاپ‌هاي جديد نيز بيشتر است. زيرا اولاً: چينش کتاب را به هم ريخته است، مثلاً در رسالة مرحوم بهاري، رساله با آداب حج شروع مي‌شود؛ سپس آداب زيارت و آن‌گاه آداب توبه، ولي در چاپ‌هاي جديد رساله از آداب توبه آغاز مي‌شود و اين سيرِ قلم را تغيير داده است. ثانياً: برخي عبارات که در طبع قديم وجود داشته، حذف و در نتيجه ماية ابهام در کتاب شده است، مثلاً در آغاز بخش مراسلات آمده است:

«منشآت و مکاتباتي است که حضرت مستطاب مولانا حاجي شيخ محمد بهاري۱ از براي مريدين خود مرقوم و يا به خدمت مراد خود دام عزّه العالي معروض داشته است و مجموع اينها ۱۶ مراسله است که نصف لنا و نصف له و اسم مبارک حضرت مراد و مرجع الأحرار و العباد ارواحنا فداه را ذکر نکرديم، شايد راضي نباشد.

از اين عبارت به دست مي‌آيد که مخاطب مراسلة نهم تا مراسلة شانزدهم در نامه‌هاي مرحوم بهاري، استادشان مرحوم حسينقلي همداني است. محتواي نامه‌ها هم شاهد صدق اين مدعاست. چه اينکه مراسلات هشتگانة نخست خطاب به مريدان و شاگردان است. از آنچه گفته شد به دست مي‌آيد که مطالب مربوط به مرحوم بهاري در کتاب به دو بخش قابل تقسيم است. بخشي در آداب و بخشي نامه‌ها. قهراً قسمتِ «صفات علماي حقه و اصناف مغرورين» مربوط به بخش اول است و دستورالعمل به شيخ احمد تبريزي مربوط به بخش دوم.

پانویس