ابوسعید ابوالخیر

ابوسعيد ابوالخير از مشاهیر جهانی عرفان است. کتاب اسرار التوحید محمد بن منور آینه‌ای است تمام‌نما از بلندای اندیشه پیر مهنه.

ابو سعيد فضل الله بن احمد بن محمد بن ابراهيم معروف به ابو سعيد ابو الخير (۳۵۷ ـ ۴۴۰ ق) از مشاهیر جهانی عرفان است.

ابو سعيد در ميهنه^[۱]، روز يكشنبه اول ماه محرّم سال سيصد و پنجاه و هفت متولد شد و پس از هزار ماه، يعنى پس از هشتاد و سه سال و چهار ماه، روز پنجشنبه چهارم ماه شعبان سال چهار صد و چهل، در همان ميهنه درگذشت.

مزار وی هم‌اکنون زیارتگاه عاشقان است و در میان اهل سلوک مشهور است که بوسعید به نیکی از زائران پذیرایی می‌کند.

تحصیلات

تا دوازده سالگی در مهنه به آموختن ادب عربی پرداخته و مشهور است که تا آن زمان سی‌هزار بیت جاهلی از حفظ داشته است و اگر نگوييم «ياد داشتن» بمعنى حفظ كردن است دست‌كم بايد بگوئيم كه وى اين سى هزار بيت را بر استاد خوانده و مشكلات آن را حل كرده بوده است^[۲].

پس از اين مرحله به مرو نزد ابو عبد الله خضرى رفته و مدت پنج سال متفق و مختلف (فقه تطبيقى ميان مذاهب اربعه) را نزد خضرى آموخته و تقريرات استاد را در اين زمينه‌ها يادداشت و تعليق كرده است ^[۳] پس از درگذشت خضرى، يك چند پس از ۳۷۳ به محضر قفّال رفته و پنج سال ديگر نزد ابو بكر قفّال مروزى فقه خوانده است ^[۴] و بسيارى از بزرگان علماى عصر امثال ابو على سنجى و ناصر مروزى و ابو محمد جوينى همدرسان او بوده‌اند در حلقه درس قفّال ^[۵] وى در سالهاى ميان ۳۷۸- ۳۶۸ در مرو بوده است، يعنى تا سن حدود بيست و دو سالگى و در همين فاصله و در همين شهر بوده است، كه صحيح بخارى را از ابو على شبويى، از فقها و محدثين برجسته مرو سماع كرده است. ^[۶]

بعد از تاريخ ۳۷۸ به سرخس رفته است نزد ابو على زاهر بن احمد فقيه ^[۷] از علماى بزرگ عصر (متوفى ۳۸۹) و نزد او به تكميل تحصيلات خويش پرداخته است و به گفته خودش صبحها نزد بو على تفسير قرآن مى‌خوانده است و نزديك ظهر علم اصول و عصرها اخبار رسول. در همين فاصله ۳۷۸ تا ۳۸۹ (كه سال وفات استادش ابو على فقيه است) وى از طريق لقمان سرخسى- كه يكى از عقلاى مجانين تاريخ تصوف است و يكى از طنّازترين مردان جهان- در سرخس به خانقاه ابو الفضل حسن سرخسى راه يافته و تحت تأثير سخنان پير ابو الفضل، ناگهان تغيير حالت داده و علوم رسمى را به يك سوى هشته است.

البته بوسعید باز هم تا آخر عمر در طريق علم بوده و عده بسيارى از علما شاگردان اويند و از وى اجازه روايت حديث دارند امثال امام الحرمين جوينى و ابو عبد الله فارسى كه هر دو از بزرگان عصر و مفاخر تاريخ اسلام بوده‌اند همچنين عبد الرحمن بن منصور بن رامش‌ (متولد ۴۰۴ و متوفى ۴۷۴) از استادان برجسته مدرسه نظاميه نيشابور و از اشراف و نجباى عصر و ديگر ابن الزهراء ترشيزى و ابو القاسم سبعى و عده بسيارى كه نامشان را در زنجيره مشايخ حديث نسلهاى بعد در التحبير سمعانى و نيز مشيخه او و انساب سمعانى و مشيخه ابن عساكر مى‌توان ديد.

منابع پژوهش

محمد بن منور ميهنى‌، نوۀ بوسعید زندگی‌نامه وی را به نیکی نوشته و آن را «أسرار التوحيد فى مقامات أبى سعيد» نامیده است. این کتاب با تصحیح و حواشی ارزندۀ استاد محمدرضا شفیعی کدکنی، در دو جلد توسط انتشارات آگاه به چاپ رسیده که بی‌شک بهترین منبع برای آشنایی با بلندای اندیشه پیر مهنه است.

استاد شفیعی کدکنی بر أسرار التوحيد، مقدمۀ بسیار ارزنده‌ای نگاشته‌ و تلاش نموده‌اند زوایای پنهان زندگی ابی‌الخیر را روشنتر نمایند.

جامی در نفحات الانس نیز ردیف ۳۶۹ را به بوسعید اختصاص داده و از وی نکات عرفانی نابی نقل نموده‌اند.

کلمات نغز

بوسعید جملات نغز و پرمغز فراوان دارد که بیشتر آن از همین کتاب اسرار التوحید نقل شده است مانند:

وقتی به او گفتند: فلانی بر روی آب می‌رود! گفت: سهل است بزغی و صعوه‌ای^[۸] نیز بر آب رود. گفتند: فلانی در هوا می‌پرد! گفت: زغنی و مگسی نیز در هوا می‌پرد. گفتند: فلان كس در یك لحظه از شهری به شهری می‌رود. گفت: شیطان نیز در یك نفس از مشرق به مغرب می‌رود. این‌چنین چیزها را بس قیمتی نیست، مرد آن بود كه در میان خلق نشیند و داد‌و‌ستد كند و زن خواهد و با خلق درآمیزد و یك لحظه از خدای خود غافل نباشد.

ملاقات‌ وی با ابوعلی‌سینا مشهور است: علامه خوانساری آورده است كه من در تاريخ حمد الله مستوفى ديدم كه «بو على سينا» با «بو سعيد» در محلّى با هم ملاقات كردند. چون از همدگر جدا شدند، از هر يك از آنان از احوال ديگرى پرسيدند. شيخ أبو سعيد گفت ما أنا أراه هو يَعلم. يعنى «آنچه را كه من مى‌بينم او ميداند». و شيخ أبو على گفت: ما أعلَمه هو يراه. يعنى «آنچه را كه من ميدانم او مى‌بيند.»^[۹]

پانویس