سپاس آفريدگارى را كه آغاز همه از اوست و انجام همه بدوست، بلكه خود همه اوست. و درود بر پيغمبران كه راه نمايان خلق‌اند بآغاز و انجام، خصوصا بر محمد النبى صلى اللّه عليه و آله.
می‌توانید رساله آغاز و انجام را از این صفحه دریافت کنید: رساله_آغاز_و_انجام_خواجه_نصیرالدین_طوسی.pdf و (docx)
مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی به جز رسالۀ اوصاف الاشراف (: ویژگی‌های اهل سلوک) که بخش زیادی از آن دربارۀ وحدت وجود، فنا و دیگر مبانی عرفانی است رسالۀ دیگری در این زمینه نگاشته با نام «تذکره در آغاز و انجام» که به آغاز و انجام معروف شده است.
این کتاب به تصحیح و حواشی گرانسنگ علامه حسن زاده آملی و به کوشش محمد مهدي شمس الدين در سال ۱۳۷۳ توسط سازمان چاپ و انتشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در ۲۳۲ صفحه به چاپ رسید.
او در سبب تألیف این کتاب می‌فرماید:
«دوستى از عزيزان از محرر اين «تذكره» التماس كرد كه نبذى از آنچه سالكان راه آخرت مشاهده كرده‌اند از انجام كار آفرينش شبيه بآنچه در «كتاب» مسطور است و بر زبان انبياء و اولياء عليهم السلام مذكور از احوال قيامت و بهشت و دوزخ و غير آن ثبت كند بر آن وجه كه اهل بينش مشاهده مى‌كنند. هر چند اين التماس متعذر بود بحكم آنكه نه هر چه هست نصيب هر كسى است، و نه هر نصيب كسى بتواند ديدن، و نه هر چه بيند بتواند دانستن، و نه هر چه بداند بتواند گفتن، و نه هر چه گويد بتواند نبشت. چه اگر ديدن بعين بود دانستن باثر تواند بود، و اگر دانستن بتصور بود گفتن باخبار تواند بود، و اگر گفتن بتصريح بود نبشتن بتعريض و تلويح تواند بود».[۱]
از این کلام اجمالاً می‌توان فهمید که خواجه اولاً مشاهدات سالکان را قبول داشته و آن را مطابق با آنچه بر زبان انبیاء و اولیاء علیهم‌السلام جاری شده می‌داند و به آن معتقد است و ثانیاً خودش نیز گویا اهل مشاهده و مکاشفه بوده است.
علامه حسن زادۀ آملی مدّ ظله در معرفی این کتاب می‌نویسد:
سيد حيدر آملى معاصر خواجه در جامع الاسرار (ص ۴۹۳ ط ۱) اين رساله را از مؤلفات خواجه نام برد، لذا اثبات اين كه رساله از مصنفات خواجه است نياز نيست.
آغاز و انجام يكى از مآخذ و مصادر علمى حكمت متعاليه، معروف و مشهور به اسفار صدر المتألهين است. و در چندين فصل موقف هفتم الهيات اسفار و نيز در اكثر فصول باب يازدهم نفس اسفار ناظر به مطالب اين رساله است حتى در بسيارى از موارد عبارات خواجه را به عربى از اين رساله ترجمه فرموده است و خواجه را به بعض المحققين ياد نموده است.
و شاگرد بزرگ آن بزرگوار مرحوم فيض در «علم اليقين» بر ممشاى استادش مشى كرده است و بسيارى از فصول و مطالب آغاز و انجام را به قلم خود ترجمه و تحرير كرده است چنانكه با مقابله و عرض معلوم مى‌گردد، و متأله سبزوارى در تعليقاتش بر اسفار از آن نام مى‌برد و مطلب نقل مى‌كند. [۲]
در اين رساله، در واقع سخن از شرح حال انسان در هر عالم است، جز اين كه در فصل دوم و هفدهم و برخى از مواضع ديگر در اثناى سخن، به اختصار و ايجاز از آغاز يعنى مبدأ تعالى و آمدن انسان از فطرت اولى اشارتى نموده است؛ نه بدان نحو كه مثلا در مبدأ و معاد شيخ رئيس و مولى صدرا از مبدأ بحث مى‌شود. لذا سزاوار است كه اين رساله را يكى از رسائل در معرفت نفس يعنى روانشناسى بشناسيم و بدانيم.[۳]
اين کتاب داراي ۲۰ فصل است دربارۀ صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلايق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامۀ اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نورديدن آسمانها، دميدن در صور، احوال روز رستاخيز، بهشت و دوزخ، زبانيۀ دوزخ، جويهاي بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهاي زقوم و طوبي، حورالعين، ثواب و عقاب و عدل.
خواندن این کتاب برای آشنائی با معاد قرآنی که مکاشفات نیز آن را تأیید می‌کند بسیار مفید است.
گذشته از محتوای کلی کتاب که بر مذاق عارفان نوشته شده است این جملۀ صریح در وحدت‌وجود نیز در آغاز کتاب بسیار چشم‌نواز است:
«سپاس آفريدگارى را كه آغاز همه از اوست و انجام همه بدوست، بلكه خود همه اوست. و درود بر پيغمبران كه راه نمايان خلق‌اند بآغاز و انجام، خصوصا بر محمد النبى صلى اللّه عليه و آله.»
علامه حسن‌زاده دربارۀ این خطبۀ زیبا در اول این کتاب می‌فرمایند:
«اين كلام كامل، اشارت به توحيد از ديدگاه كمل اولياء اللّه است كه به تعبير بعضى از مشايخ ما- رضوان اللّه تعالى عليه- توحيد اسلامى است. إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ. و چون خداوند سبحان منزه از آغاز و انجام داشتن است يعنى ازلى و ابدى است آغاز و انجام ما سواه است زيرا آن كه را آغاز و انجام است، صمد مطلق و كمال و حسن مطلق و واجب الوجود على الاطلاق نيست تا آغاز همه از او يعنى مبدأ كل، و انجام همه يعنى غايت قصوى همه باشد لذا در خطبه گفته‌ايم چون بى‌آغاز و انجام است آغاز و انجام است. و بدان كه وجود صمدى را تعبير به وجود مطلق مى‌كنند و مى‌گويند: الموجود المطلق لا مبدأ له، و بهمين وزان، لا منتهى له كه بى‌آغاز و انجام است بلكه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ كه آغاز و انجام همه است.
نگارنده نخستين بار از اين عبارت عطر آگين، عشق آغاز و انجام را در دل گرفته است، و در پى تحصيل آن بر آمده است، و آن را از متأله سبزوارى در تعليقه‌اش بر اسفار تلقى كرده است و سپس از عارف بزرگ سيد حيدر آملى در جامع الأسرار (ص ۴۹۳).
صدر المتألهين در ذيل نقاوة عرشية از فصل بيست و دوم آخر منهج دوم از فن اعلى يعنى علم الهى و ما فوق الطبيعة فرمايد:
«ان الوجود لو لم يكن، لم يكن شى‌ء لا فى العقل و لا فى الخارج بل هو عينها و هو الذى يتجلى فى مراتبه و يظهر بصورها و حقائقها فى العلم و العين» متأله ياد شده فرمايد:
«فما قاله قدس سره هنا مثل ما وقع فى خطبة رسالة فارسية مسماة بآغاز و انجام للمحقق الطوسى و الحكيم القدوسى- قدس اللّه روحه و كثر فتوحه و هو هذا: سپاس خدايى را كه آغاز كائنات از اوست و انجام همه با اوست بلكه همه خود اوست».
چنانكه گفته‌ايم اين خطبه شيرين و دلنشين موجب شده است كه راقم در فكر تحصيل آغاز و انجام افتاده است تا در ذو القعده ۱۳۸۹ ه. ق نسخه‌اى از آن چاپى به حروف سربى، رسيد از دست محبوبى بدستم. با شوق و ذوق تمام به استنساخ آن همت گماشتم كه در هشتم ذو الحجه همان سال مطابق ۲۶/ ۱۱/ ۱۳۴۸ ه. ش به انجام رسيد ولى از عبارت منقول حاجى اثرى نيافته است. لذا به ترديد افتاده است كه شايد اين رساله آغاز و انجام خواجه نباشد، و يا اگر هست ناقص است چه بر ظهر آن مرقوم بود: «آغاز و انجام خواجه نصير الدين محمد طوسى عليه الرحمة».
تا پس از چند ماه مجموعه‌اى به چاپ سنگى، حافل رسائلى چند از جبر و اختيار خواجه، و آغاز و انجام وى، و جام جهان نماى، و لوائح جامى، و دو غزل از عارف بزرگ آقا محمد رضاى قمشه‌اى از مكتبه‌اى ابتياع كرده‌است كه گمشده خود را يافته است:
پس از عرض و مقابله نسختين با هم معلوم شده است كه تمام ديباچه آغاز و انجام را كه از آغاز آن تا فصل نخستين آنست، در آن مطبوع نامطبوع سربى، اسقاط كرده‌اند. و سبب آن همين خطبه غراء شده است كه مثل جناب خواجه نصير الدين طوسى مفاد كريمه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ را بدان عبارت وجيز و عزيز پارسى بقلم آورده‌است كه:
گر مطرب حريفان اين پارسى بخواند
در رقص و حالت آرد پيران پارسا را
از اين گونه اسقاط و تحريف در بسيارى از كتب و رسائل حتى در جوامع روائى و روايات روا داشته‌اند كه وجه آن بر اهل بصيرت روشن است؛ بلكه از آغاز خواستند با قرآن نيز اين چنين كنند.» [۴]
مرحوم شیخ آقابزرگ طهرانی نیز از نسخه‌ای خطی مربوط به آغاز قرن دهم گزارش می‌نماید که همین خطبه غراء در آغاز آن هست. [۵]
۱. آغاز و انجام، ص ۱
۲. آغاز و انجام، ص ۷۹
۳. آغاز و انجام، ص ۸۱
۴. آغاز و انجام، ص۹۸ و ۹۹
۵. الذريعةإلى‌تصانيف‌الشيعة، ج۱، ص۳۶