مقام محمود مقامی است که خداوند متعال بر اثر تهجد به رسول گرامی اسلام عنایت فرمود؛ «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» معنای مقام محمود این است هر گونه حمدی از هر حامدی به هر محمودی تعلّق گیرد، آن حمد راجع به رسول خداست زیرا تمام خلائق از حضرت بهره مند و منتفع می گردند بر همین اساس است که مقام محمود در روایات به شفاعت کُبری پیامبر اسلام در روز قیامت تفسیر شده است.
خداوند متعال در قرآن کریم مقام محمود را نتیجه تهجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله دانسته می فرماید:
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ «و مقداری از شب را بعد از خواب بیدار شو و به تلاوت قرآن بگذار! و این برای تو نافله و زیادتی است! و بر این امر شاید پروردگار تو، تو را در مقام محمود برانگیزاند!» (الاسراء ۱۷)
تهجّد از مادّه هجود است که در اصل به معنای خواب است، و تهجّد به معنای بیداری بعد از خواب است. و ضمیر بِهِ به قرآن بر می‌گردد؛ یعنی تَهجّدْ بالقُرءَان؛ بیدار شو به تلاوت قرآن که مراد نماز است! چون در نماز از سوره‌ها و آیات طویله قرآن قرائت می‌شده است؛ و این نماز با این گونه تلاوت قرآن با سوره‌های طویله و مطوّله در دل شب غیر از فرائض است که بر تو ای پیغمبر واجب گردیده است، بلکه مستحبّ و زیادتی است که ما بر تو لازم گردانیده‌ایم.
و مَقام، ظاهراً اسم مکان است. و بعث یا به معنای اقامه است؛ یعنی یُقیمَکَ رَبُّکَ فی مَقامٍ مَحْمودٍ و یا متضمِّن معنای إعطاء است؛ یعنی: یَبْعَثَکَ مُعْطیاً لَکَ، أوْ یُعْطیَکَ باعِثًا مَقامًا مَحْمودًا.
و در هر صورت، مقام محمود از طرف خداوند جلّ و عزّ به حضرت رسول الله در اثر اجر و مزد تهجّد به قرآن و شب‌زنده‌داری با نمازهای شب که در آن سوره‌های طویله از قرآن را می‌خوانده‌اند عنایت شده است.
در این آیه مقام محمود، بطور مطلق و بدون قید و شرط به حضرت عنایت شده است؛ یعنی خداوند به تو مقام محمود را از هر حامدی و نسبت به هر گونه حَمدی اعطاء کرده است؛ یعنی هر گونه حمدی از هر حامدی به هر محمودی تعلّق گیرد، آن حمد راجع به تو است و آن مقام محمود از آنِ تو است!
و این مقام، مقامی است که در آن تمام جمال و کمال وجود دارد، و حمد مطلق و محمودیّت مطلقه اقتضاء این مقام را دارد؛ و بنابراین هر جمالی و هر کمالی از آنجا مترشّح است و از آن مقام منیع ریشه و سرچشمه میگیرد.
مقام محمود مقامی است که تمام خلائق آن را حمد می‌کنند و تعریف و تمجید می‌نمایند؛ و البتّه مورد حمد و تمجید همه خلائق قرار نمی‌گیرد مگر آنکه همه خلائق آن را نیکو و مستحسن به شمار آورند و همه از آن بهرمند و منتفع گردند.
و بر این اصل، مقام محمود را به مقامی که جمیع مخلوقات آن را می‌ستایند و حمد می‌کنند و همه از آن بهره می‌برند، تفسیر نموده‌اند؛ و آن شفاعت کُبری برای رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم در روز قیامت است. و بر این تفسیر روایات وارده از رسول اکرم و أئمّه اهل بیت، همگی از شیعه و سنّی اتّفاق دارند.
زیرا حمد عبارت است از درود و ثناء و تحسین در برابر کار جمیل اختیاری؛ و چون مقام محمود مطلق است باید جمیع خلائق آن را حمد کنند. و کار جمیل اختیاری که در روز قیامت از رسول الله سر زند و همه از آن بهره‌مند گردند و منتفع شوند تا در مقابل آن او را حمد کنند، غیر از شفاعت کبری چیز دیگر نمی‌تواند بوده باشد. و بنابراین مقام محمود را که در روایات به شفاعت کبری تفسیر کرده‌اند معنای لطیفی است که می‌توان از خود آیه استنتاج کرد.
در «تفسیر عیّاشی» از سماعة بن مِهْران از حضرت امام موسی کاظم علیه السّلام در تفسیر و بیان گفتار خداوند: عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً آورده است که: مردم در موقف مدّت چهل روز قیام دارند. و به خورشید امر می‌شود که پیوسته بر بالای سر مردم پائین آید، و به قدری مردم عرق می‌کنند که تا گریبانشان در عرق فرو می‌رود؛ و به زمین امر می‌شود که از عرق مردم را هیچ در خود نپذیرد و به خود نگیرد.
مردم به سراغ آدم می‌آیند او بر نوح دلالتشان می‌کند، و نوح بر ابراهیم دلالتشان می‌کند، و ابراهیم بر موسی دلالتشان می‌کند، و موسی بر عیسی دلالتشان می‌کند، و عیسی بر محمّد دلالتشان می‌کند و می‌گوید: بروید به نزد مُحمَّد خاتَم النَّبیّین.
محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌گوید: من برای این کار هستم!
رسول خدا حرکت می‌کند تا به دَرِ بهشت می‌رسد و در را می‌کوبد. گفته می‌شود- در حالی که خداوند داناتر است-: کیست؟! می‌گوید: من هستم، محمّد! باز کنید!
چون در بهشت را می‌گشایند، رو به پروردگار خود می‌کند و به سجده به رو به زمین می‌افتد، و سر خود را بلند نمی‌کند تا به او گفته می‌شود: سخن بگو و سؤال کن که داده خواهی شد! و شفاعت کن که شفاعتت مقبول است!
در این حال سر خود را بلند می‌کند و رو به پروردگار خود نموده و به رو به زمین در سجده می‌افتد.
و برای بار دوّم به او همانچه سابقاً گفته شده بود گفته می‌شود، پس سر خود را بلند می‌کند، و تا به جائی که کسانی را هم که در آتش سوخته شده‌اند شفاعت می‌نماید؛ و در روز قیامت در میان جمیع امّت‌ها وجیه‌تر از محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم نیست؛ و آن است گفتار خداوند تعالی: عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً[۱].
و در تفسیر «الدّرّ المنثور» بُخاری و ابن جَریر و ابن مَردویه، از ابن عُمَر تخریج کرده‌اند که گفت:
از رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم که می‌گفت: خورشید در روز قیامت آن‌قدر پائین می‌آید که از حرارت نزدیکی آن، عرق بدن‌ها تا نیمه گوش‌ها می‌رسد. و در این حال که مردم چنین گرفتارند، به آدم بو البشر استغاثه می‌کنند، او می‌گوید: من اهل این کار نیستم! و پس از آن به نزد موسی می‌روند و او نیز همین را می‌گوید، و سپس به نزد محمّد صلّی الله علیه و آله می‌روند و او شفاعت می‌کند و خداوند بین خلائق حکم می‌کند، و رسول الله حرکت نموده، می‌آیند تا آنکه حلقه در بهشت را می‌گیرند، و در آن‌وقت خداوند ایشان را به مقام محمود بر می‌انگیزاند.
و نیز در «الدّرّ المنثور» ابن جریر و بَیهقی در کتاب «شُعَب الإیمان» از أبو هُرَیره تخریج کرده‌اند که رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم گفته‌اند: الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ الشَّفَاعَةُ. «مقام محمود شفاعت است.»
و نیز در همین کتاب از ابن مَردویه از سَعد بن أبی وقّاص تخریج کرده است که گفته است: سُئِلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ [وَ ءَالِهِ] وَ سَلَّمَ عَنِ الْمَقَامِ الْمَحْمُودِ، فَقَالَ: هُوَ الشَّفَاعَةُ.[۲].