ولایت

ولایت عبارت است از ارتباط بی‌واسطه انسان کامل با حق‌تعالی که از طریق فنای‌ در حق حاصل می‌شود و انسان در این مسیر بدون هیچ واسطه‌ای معارف و حقایق را از خداوند اخذ می‌نماید.

در این نوشتار مولف با توجه به ریشه اساسی این بحث که عرفا با عنوان حقيقت محمديه از آن ياد مي‌نمايند، به توضیح سه عنوان ولایت و نبوت و رسالت پرداخته و نسبت آنها را با يکديگر بررسی کرده‌است.

ولايت، نبوت، رسالت

«ولايت» عبارت است از ارتباط بي‌واسطة انسان کامل با حق‌تعالي که از طريق فناي‌ در حق حاصل مي‌شود و انسان در اين مسير بدون هيچ واسطه‌اي معارف و حقايق را از خداوند اخذ مي‌نمايد.

اما «نبوت» عبارت است از آنکه انساني حقايق و معارف الهي را از طريق فرشته‌اي از فرشتگان و با وساطت او اخذ نمايد که اين نوع ارتباط از راه اتحاد با «عالم عقل» صورت مي‌پذيرد و در پي آن شخص نبي مأمور به هدايت و ارشاد مردم مي‌شود.

و «رسالت» عبارت است از نبوتي که نبي الهي در مقام اخذ وحي از فرشته ـ يعني در مقام نبوتش ـ بر شريعتي جديد اطلاع مي‌يابد و در مقام ارتباط با مردم علاوه بر وظيفة هدايت و دستگيري و ارشاد آنها، مأمور به ابلاغ شريعت تازه به ايشان نيز مي‌گردد.

به بيان ديگر در انبيا، آن‌گاه که مسئلة ابلاغ شريعت جديد به مردم و پيام‌رساني مطرح است، خبر از مقام رسالت ايشان مي‌دهد و آن‌گاه که بحث اخذ وحي و معارف وحياني حتي معارف مرتبط با شريعت جديد از فرشته و تسديد ملک در ميان باشد، خبر از مقام نبوت ايشان بوده و آن وقت که مسئلة ارتباط و اخذ از خداوند و فناي در او مطرح باشد حاکي از مقام ولايت آنها مي‌باشد.

بنابراين ولايت باطن نبوت و رسالت است و ريشه و معدن آنها به حساب مي‌آيد، زيرا هيچ نبي و رسولي نيست مگر آنکه اول ولايت يافته و ولي شده است و به اندازة سعة ولايتش نبوت و رسالت يافته است. و نبوت نيز باطن رسالت است زيرا هيچ رسولي نيست جز آنکه پيش‌تر به لحاظ مقام نبوتش شريعت جديد را از ملک وحي اخذ کرده است.

جامي در تبيين نبوت و رسالت و ولايت مي‌گويد:

نبي آن کس باشد که فرستاده شود به خلق از براي هدايت و ارشاد ايشان به کمالي که مقدر است به حسب استعداد اعيان ايشان را. و «نبي» فعيليست به معني فاعل از «نبأ» ـ که عبارت است از خبرـ يعني مخبر از حق‌تعالي و ذات و اسما و صفات او مر بندگان او را؛ يا به معني مفعول، يعني او را حق‌تعالي اخبار کرده است از امور مذکوره. و «رسول» آن نبي را گويند که مأمور بود به وضع شريعتي ابتدائاً يا به نسخ بعضي از احکام شريعتي که پيش از او موضوع بوده. و «ولايت» مأخوذ است از «وَلْي» ـ که قرب است ـ و آن منقسم مي‌شود به دو قسم، «عامه» و «خاصه»: «ولايت عامه» شامل باشد جميع مؤمنان را به حسب مراتب ايشان، و «ولايت خاصه» شامل نباشد الاّ واصلان را از سالکان. پس آن عبارت باشد از فاني شدن بنده در حق، به آن معني که افعال خود در افعال حق و صفات خود در صفات حق و ذات خود را در ذات حق فاني يابد. ناميست ز وي و باقي همه اوست، فالولي هو الفاني في الله سبحانه و الباقي به و الظاهر باسمائه و صفاته. و ولايت باطنِ نبوت است، نبي از راه ولايت ـ که باطن وي است ـ از حق عطاء و فيض مي‌ستاند و از راه نبوت ـ که ظاهر وي است ـ به خلق افاضه مي‌کند و مي‌رساند. ^[۱]

البته از جهتي ديگر رسول بالاتر از نبي و ولي است. زيرا کسي که رسول است مقامات ولايت و نبوت را پيش‌تر حائز شده است اما ممکن است کسي ولي و نبي باشد اما رسول نباشد، همچنان‌که ممکن است کسي ولي باشد اما نبي و رسول نباشد. بنابراين هرچند از نظر باطني و رتبة هستي‌شناسانه مقام ولايت برتر از نبوت و رسالت است لکن از نظر حيازت مقامات، رسول از همه برتر و بالاتر مي‌باشد. ^[۲]

برتری ولايت بر نبوت

اهل معرفت مقام ولايت را برتر از مقام نبوت مي‌دانند و در کلمات خود گاهي تصريح به برتري ولي از نبي مي‌کنند. اين کلمات موجب کج‌فهمي‌هايي براي غيرواردان شده و پنداشته‌اند که عرفا، اولياي غيرنبي را از انبيا برتر مي‌شمارند.

عرفاي بزرگي مثل ابن عربي با توجه به اين کج‌انديشي به شرح و توضيح کلام عرفا پرداخته‌اند و مراد اصلي ايشان را بازشناسانده‌اند چراکه عارفان مسلمان در اين گفتار ناظر به مراتب طولي سه‌گانة ولايت و نبوت و رسالت‌اند و ولايت هر نبي‌اي را از نبوت و رسالت خود او برتر مي‌شمارند نه آنکه اولياي تابع آن نبي، برتر و بالاتر از آن پيامبر الهي باشند زيرا همة ايشان ولايت را از همان پيامبر و باطن او به ارث برده‌اند.

آري ممکن است اولياي پيرو يک پيامبر از پيامبران گذشته برتر باشند، همچنان‌که به طور قطع و يقين حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها وائمة معصومين علیهم السلام که اولياي تابع پيامبر خاتم هستند از انبياي گذشته برترند تا جايي که در حديث آمده است «علماء امتي افضل من انبياء بني اسرائيل». اما هرگز از خود رسول‌الله صلی الله علیه و آله و مقام ولايي او برتر نيستند زيرا آنها وارث ولايت رسول‌الله هستند.

محقق جامي در قسمت پاياني فص عزيري مي‌گويد:

و آنچه منقول است از بعضي از اولياء‌الله که ولايت از نبوت فاضل‌تر است، مراد آن است که جهت ولايت نبي از جهت نبوت او فاضل‌تر است، نه آنکه ولايتِ وليِ تابعْ فاضل‌تر است از نبوت نبي‌ِ متبوع. قال الشيخ رضي الله عنه: اذا سمعت احداً من أهل الله اَوْ ينقل اليک عنه أنّه قال: الولاية أعلي من النبوّة، فليس يريد ذلک القائل الاّ ما ذکرنا. وهو انّ ولاية النبي أعلي من نبوّته او يقول إنّ الولي فوق النبي والرسول فإنّه يعني بذلک في شخص واحد وهو أنّ للرسول من حيث أنّه وليٌّ أتمّ منه من حيث أنّه نبي او رسول، لا أنّ الولي التابع له اعلي منه.

ختم نبوت و ختم ولايت

ابتدا بحث خاتميت در نبوت را مطرح و پس از آن خاتميت در ولايت را ارائه خواهيم كرد.

بنابراين با خاتمه يافتن نبوت، ولايت كه باطن نبوت است پايان نمى‌يابد، بلكه در هر عصر و زمانى بايد فردى در حد رسول‌الله صلی الله علیه و آله ، در جاى او بنشيند و واسطة فيض الهى باشد، و هرچند باب نبوت تشريعى و رسالت با رحلت پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله بسته شده است اما باب ولايت و اتصال با آسمان كه عامل بقا و استمرار عالم است مفتوح مى‌باشد، لذا علاوه بر پرسش‌هاى متعددى كه در شناخت اين اولياي طراز اول وجود دارد، يكى از پرسش‌هايى كه عرفان بدان پاسخ گفته است، مسئلة ختم ولايت و خاتم اولياست.

بررسى سير تاريخى مسئلة خاتم‌الاولياء در ميان عرفاى مسلمان خود تحقيقى جالب و درخور خواهد بود اما به هر تقدير محى‌الدين ابن عربى در آثار مختلف خود كلمات پراكنده‌اى در اين زمينه گفته است. محقق قيصرى از جمع‌بندى كلمات ابن‌عربى به اين نتيجه رسيده است كه از نظر محى‌الدين دو نوع ختم ولايت وجود دارد، يكى خاتم ولايت مطلقه يا عامه و ديگر خاتم ولايت خاصه يا مقيده، قيصرى اطلاق و عموم را داراى بار مثبت تفضيلى دانسته و ولايت مطلقه را برتر از ولايت مقيده مى‌شمارد و با جست‌وجو در آثار ابن عربى بر اين باور است كه محى‌الدين حضرت عيسى† را خاتم ولايت مطلقه يا عامه و خودش را خاتم ولايت خاصه يا مقيده مى‌داند. ^[۴]

اما تأمل افزون‌تر در آثار مختلف محى‌الدين ابن عربى و جرح و تعديل و جمع‌بندى درست آنها، موجب مى‌شود تا برداشت محقق قيصرى ـ كه تبعاتى را نيز در ميان عرفا و غيرعرفا داشته است‌ـ به چالش كشيده شود. زيرا با دقت بيشتر معلوم مى‌شود كه سه نوع ختم ولايت و خاتم اوليا در عبارات ابن عربى وجود دارد، چراكه وى ابتدا ولايت را به دو قسم تقسيم مى‌كند، ولايت مطلقه يا عامه و ولايت خاصه يا مقيده و سپس قسم دوم ولايت كه ولايت خاصه يا مقيده است به دو قسم كليه و جزئيه منقسم مى‌گردد.

به نظر ابن عربى ولايت خاصه برتر از ولايت عامه است ـ برخلاف آنچه قيصرى تفسير مى‌كرده است ـ همچون نبوت خاصه كه برتر از نبوت عامه است ـ مراد ابن عربى از ولايت خاصه ولايتى است كه اختصاص به حضرت خاتم‌الانبياءˆ داشته و مقيد به اين نوعِ ممتاز از ولايت باشد، و مراد از ولايت مطلقه يا عامه، ولايتى است كه اين ويژگى را ندارد و مقيد به اين نوع از ولايت نيست.

در فتوحات مكيّه وقتى سؤالات مطرح از سوى حكيم ترمذى را پاسخ مى‌گويد، در پاسخ سؤال سيزدهم كه چه كسى خاتم ولايت است مى‌گويد:

الختم ختمان: ختمٌ يختم اللّه‌ُ به الولاية وختم يختم اللّه‌ به الولاية المحمّدية. فامّا ختم الولاية علي الاطلاق فهو عيسي علیه السلام ... واما ختم الولاية المحمّدية فهي لرجلٍ من العرب من اكرمها اصلاً وبدأً وهو في زماننا اليوم موجودٌ عُرِّفْتُ به سنة خمس وتسعين وخمسمأة ورايتُ العلامةَ التي له قد اخفاها الحقّ فيه عن عيون عباده وكشفها اِلَيّ ^[۶] بمدينة فاس حتي رأيتُ خاتم الولاية منه... ^[۷] ختم ولايت بر دو گونه است: يكى ختم (و خاتمى) كه خداوند متعال به سبب او ولايت (مطلقه) را پايان مى‌دهد و ديگرى ختم (و خاتمى) كه خداى سبحان به سبب او ولايت محمديه را خاتمه مى‌بخشد. اما ختم ولايت مطلقه همانا حضرت عيسى علیه السلام است... و اما ختم ولايت محمديه (و خاتم اوليا در امت محمدى) از آن مردى از عرب است كه از گرامى‌ترين ايشان از حيث اصل و آغاز است. و او امروز در زمان ما موجود است (نه آن‌چنان‌كه برخى از اهل تسنن مى‌گويند خواهد آمد) و مرا بدو در سال پانصد و نود و پنچ آشنا ساختند و من علامتى را كه خداى متعال در او از چشمان مردم پنهان ساخته بود، ديدم و در شهر فاس آن علامت را براى من آشكار كرد تا آنكه خاتم ولايت را از او مشاهده نمودم...

باب ۳۶۶ از ابواب فتوحات مكيه نيز از مواردى است كه ابن عربى مفصل پيرامون حضرت مهدى عج الله تعالی فرجه الشریف سخن گفته است، عنوان باب اين‌گونه است:

«في معرفة منزل وزراء المهدي الظاهر في آخر الزمان الّذي بَشَّرَ به رسول اللّه وهو من اهل البيت» (در شناخت جايگاه وزيران حضرت مهدى كه در آخر زمان ظهور مى‌كند و رسول‌اللّه صلی الله علیه و آله بدو بشارت داده و او از اهل‌بيت است).

در اين باب محى‌الدين شرح مفصلى از خصوصيات شخصى و ظاهرى حضرت مهدى عج الله تعالی فرجه الشریف و مكان و زمان ظهور آن حضرت و حوادث عصر ظهور ارائه مى‌كند، از جمله آنكه مذاهب اربعة اهل سنت را برداشته و دين و مذهب و فقه واحد عرضه مى‌نمايد و عموم مردم بيشتر از خواص و علما بدو اقبال مى‌كنند و مسائل ديگر را عنوان نموده و در قسمتى ابيات ذيل را انشا مى‌كند:

محى‌الدين همچنان‌كه گفته شد در پاسخ سؤال سيزدهم از پرسش‌هاى حكيم ترمذى كه در مورد خاتم اوليا بود عباراتى را در مورد ويژگى‌هاى خاتم اوليا در ولايت محمديه و تفكيك آن از ولايت مطلقة عامه ارائه مى‌كند و اين سير در پاسخ به پرسش‌هاى چهاردهم و پانزدهم هم ادامه پيدا مى‌كند، و در اين فضا تمام قرائن و شواهد به نحو بسيار روشن بر حضرت حجت عج الله تعالی فرجه الشریف دلالت مى‌كند تا آنكه مى‌گويد

در اين قسمت برخلاف همة قرائن روشن سابق و همچنين عبارات تقريباً صريحى كه در مواضع ديگر دارد، ناگهان برمى‌گردد و مى‌گويد:

«وما هو بالمهدي المسمّي المعروف المنتظر»^[۹] يعنى آن كس كه ما گفتيم مهدى نام‌برده شده و معروف و منتظر نيست.

كاملاً روشن است كه ابن عربى در شرايط تقيه به سر مى‌برد، گويا وقتى اين همه علامت و نشانه از حضرت حجت عج الله تعالی فرجه الشریف به عنوان خاتم اوليا داده است گفته شد، با اين حساب كه توىِ ابن عربى مى‌گويى اين همان عقيده شيعه خواهد شد، لذا ابن عربى با وجود همة قرائن روشن، برمى‌گردد و مى‌گويد مراد من حضرت مهدى عج الله تعالی فرجه الشریف نيست.

بنابراين، اين مسئله نبايد ذهن را منحرف سازد چراكه علاوه بر آنكه در عباراتى تصريح به مسئله مى‌نمايد، شواهد روشن و فراوانى در مواضع مختلف از آثار ابن عربى وجود دارد كه وى، حضرت حجت عج الله تعالی فرجه الشریف را خاتم ولايت كليه محمديه مى‌داند. ^[۱۰]

نویسنده: استاد حجة الاسلام و المسلمین علی امینی نژاد

منبع: حکمت عرفانی؛ تحریری از درس‌های عرفان نظری استاد سید یدالله یزدان‌پناه صفحه

نوشتارهای مرتبط

• شئون انسان کامل
• حقیقت محمدیه
• خلافت انسان کامل
• جامعیت انسان کامل
• موت اختیاری

پانویس