حديقه‌الشيعه‌از زمان نگارش تاکنون به سبب بخش خاصي از آن که به صوفيه مربوط است، همواره مورد مناقشه بوده‌است. در اين مناقشه‌ها، بدون توجه به مطالب اصلي کتاب و تنها به سبب بخش ياد شده، مخالفان و موافقان صوفيه بر سر انتساب کتاب به مقدس اردبيلي به نزاع پرداخته‌اند. مخالفان صوفيه همواره بر انتساب کتاب به مقدس اردبيلي پاي فشرده‌اند اما...
نويسنده: محمدعيسي جعفري (پژوهشگر مرکز پژوهشي دائره‌المعارف علوم عقلي اسلامي)
منبع: فصلنامه معارف عقلي- ش ۱۲
دربارۀ نويسندۀ حديقه‌الشيعه تا کنون ديدگاه هاي زير مطرح شده‌است:
الف) ديدگاه کساني که معتقدند، نويسنده حديقه‌الشيعه مقدس اردبيلي است. ديدگاه ياد شده، نخستين بار (بر اساس آثار مکتوب) در کتاب اثني عشريه نگاشته به سال ۱۰۷۶ ق، (۱) مطرح شده‌است.
ب) ديدگاه بعدي از آن کساني است که نويسندۀ کتاب را معزّالدين اردستاني مي دانند. مستمسک و مستند اين نظر افزون بر گفتۀ افراد نزديک به زمان نگارش کتاب، نسخه هاي متعدد خطي (۲) از اين کتاب است که با نام هايي همچون کاشف الحق، هدايه‌العالمين، کاشف الاسرار، فوزالنجاح، مناقب قطب شاهي و روضه‌الاخيار موجود است، اما افرادي نيز بخش هايي عليه صوفيه بدان افزوده‌اند.
ج) بر اساس ديدگاه ديگري، نويسندۀ حديقه‌الشيعه مقدس اردبيلي است، اما بخش صوفيۀ آن را ديگران به کتاب افزوده‌اند. اين نظر از ميرزاي قمي نقل شده‌است. (۳)
د) برخي نيز گفته‌اند نويسندۀ اين کتاب، فردي از شاگردان علامه مجلسي است. (۴)
هـ) برخي ديگر نيز نويسندۀ کتاب را از شاگردان خود مقدس اردبيلي دانسته‌اند. (۵)
اين ديدگاه ها با يک نگاه کلّي، در دو گروه قابل دسته بندي است. گروهي که کتاب را به محقق اردبيلي نسبت مي دهند و گروهي که‌اين نسبت را در کل کتاب و يا دست کم در بخش هاي از آن رد مي کنند. گروه اول، نوعاً کساني هستند که به صوفيه نظر مثبتي ندارند و در مقابل، گروه دوم را کساني تشکيل مي دهند که ديدگاه مثبت يا بي‌طرفانه‌اي به آنها دارند. بر همين اساس، وافقان انتساب کتاب به محقق اردبيلي معتقدند صوفيه‌اين کتاب را تحريف کرده و بخش هاي مربوط به صوفيه را از آن حذف کرده‌اند. در مقابل، مخالفان انتساب کتاب به مقدس اردبيلي بر اين باورند که کتاب در اصل فاقد بخش صوفيه بوده‌است ولي بعدها دشمنان صوفيه، مطالبي را عليه‌انان وارد کتاب کرده‌اند و سپس آن را به شخص صاحب نامي همچون مقدس اردبيلي نسبت داده‌اند تا از اين طريق، از وجهۀ مردمي او عليه صوفيه سود برند. (۶)
در تأييد ديدگاه‌اول و دوم، نسخه هاي خطي اي از کتاب موجود است که بيانگر اهميت اين دو ديدگاه‌است؛ ديدگاه سوم نيز به گونه‌اي تفصيل دو ديدگاه قبلي است؛ ولي براي ديدگاه هاي چهارم و پنجم، شواهد کافي وجود ندارد، از اين رو ما نيز به‌ان ها نمي پردازيم. بنابراين، بحث را بر سه ديدگاه نخست متمرکز مي کنيم.
ادعاي تحريف کتاب از سوي موافقان تصوف و ادعاي افزوده شدن بخش هايي به کتاب از سوي مخالفان آن، به لحاظ اعتبار در يک سطح اند و بدون ارائۀ شواهد و ادله به يک ميزان مردودند. هر چند تاکنون هر دو گروه شواهدي براي اثبات ادعاهايشان ارائه کرده‌اند، اما چون ارائۀ اين شواهد با نوعي بدبيني نسبت به طرف مقابل و افراط و تفريط همراه‌است، شواهد مزبور از قابليت پذيرايي و از صلاحيت بي طرفي برخوردار نيست و نمي تواند طرف ديگر دعوا يا دست کم خوانندگان بي طرف را قانع سازد.
به هر حال، پرسش اين است که فارغ از هر پيشينۀ جنجالي در زمينۀ اين کتاب، آيا نقطۀ پاياني براي اين دعوا متصور است؟ آيا مي شود غير از آنچه تا کنون دو طرف دعوا گفته‌اند شواهدي را يافت که به حل قضيه کمک کند؟ آيا اساساً شواهدي را مي توان يافت که‌انتساب کتاب به مقدس اردبيلي را نفي يا اثبات کند؟
به نظر مي رسد کار به‌اين آساني ها نباشد؛ زيرا دو طرف دعوا به شدت از فضاي غبارآلود کشمکش هاي سهمگين تاريخي اي تأثير پذيرفته‌اند که ميان طرفداران و مخالفان صوفيه در گذشته و به ويژه در دورۀ صفويه و قاجاريه حاکم بوده‌است و همين ذهنيت تاريخي تا حد زيادي مانع از حل اين اختلاف شده‌است. افزون بر اينکه‌اين ذهنيت بعدها و تا دورۀ حاضر به نحوي با نمودهاي عيني همراه شده و هر از گاهي به نحو هر چند خفيف تري، اين تضادها به سطح عامۀ مردم کشيده شده‌است. با همۀ اينها، مي توان تا حدي خوش بين بود که با ارائۀ شواهدي چند از درون و بيرون کتاب حاضر، حل دعوا را ممکن ساخت و در پاسخ به پرسش پيش گفته، اين فرضيه را مطرح کرد که «شواهدي کافي در درون و بيرون کتاب وجود دارد که بر اساس آن مي توان گفت انتساب کتاب حديقه‌الشيعه به مقدس اردبيلي نفي مي شود».
براي اثبات فرضيۀ پيش گفته، بررسي شواهد را در دو سطح دروني و بيروني پي مي گيريم:
شواهد دروني در دو بخش ارائه مي شود: در بخش اول، به بررسي ساختار کتاب و در بخش دوم به بررسي محتواي آن پرداخته مي شود.
با نگاهي نقادانه و مقايسۀ دو نسخۀ موجود، يعني حديقه‌الشيعه منسوب به مقدس اردبيلي (۷) و کاشف الحق منسوب به معزالدين اردستاني در مي يابيم که يکي از اين دو، ساختار هماهنگ تري نسبت به ديگري دارد. اين انسجام کمک مي کند که ما به نسخۀ اصلي نزديک شويم و آن را از نسخۀ تحريف شده که همان نسخۀ غيرمنسجم باشد، بازشناسيم. اين تفاوت ساختاري در سه بخش (آغازين، مياني، پاياني) کتاب ياد شده بررسي مي شود:
در آغاز نسخۀ کاشف الحق، به ساختار کتاب که شامل مقدمه، يک باب و خاتمه مي باشد، اشاره شده‌است. مقدمه دو اصل و باب نيز دوازده فصل دارد. در اين نسخه، عنوان "باب" بدون پسوند "اول" آمده‌است. (۸) خاتمه نيز به پرداختن نکاتي چند اختصاص مي يابد. اما در نسخۀ حديقه‌الشيعه ساختار کتاب بيان نشده‌است (۹) و در اين نسخه پس از مقدمه، عنوان "باب" با قيد "اول" آمده‌است. (۱۰)
اين بدان معناست که دست کم باب دومي در کار باشد و حال آنکه باب دومي در کتاب وجود ندارد؛ هر چند خطاي ناسخ را در افزون قيد "اول" پس از عنوان "باب" نمي توان ناديده گرفت؛ همان گونه که در برخي نسخه هاي حديقه‌الشيعه‌اين قيد حذف (۱۱) و در برخي نسخه هاي کاشف الحق اين قيد افزوده شده‌است. (۱۲) اما از آنجا که قريب به‌اتفاق همۀ نسخه هاي حديقه‌الشيعه، قيد "اول" را به "باب" افزوده‌اند و نيز بيشتر نسخه هاي کاشف الحق اين قيد را ندارند (۱۳) و در فهرست آغازين آن تنها از يک باب نام برده شده‌است، (۱۴) مي توان مطمئن شد که موارد اندکي که‌اين قيد در حديقه‌الشيعه حذف و در کاشف الحق افزوده شده‌است، مي تواند ناشي از اشتباه ناسخ باشد، (۱۵) اما موارد غ