عرفان و حکمت
عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت
تبیین عقلی و نقلی عرفان و حکمت و پاسخ به شبهات
صفحه‌اصلیدانشنامهمقالاتتماس با ما

بحر المعارف (کتاب)

منبع: کتاب سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی) صفحه ۶۵ تا ۶۸

بحرالمعارف اثر عالم رباني ملاعبدالصمد همداني است که اساتيدم در قم و مشهد مطالعۀ اين کتاب را به جويندگان حقيقت توصيه مي‌کردند. حکيم مفسر آیةالله جوادي آملي مطالعۀ اين کتاب را براي طالبان راه خدا مفيد مي‌دانستند و سفارش مي‌نمودند. برخي از آقازادگان مرحوم قاضي ; گفته‌اند پدر ما اين کتاب را در نجف براي ما تدريس مي‌کرد.

فهرست
  • ↓۱- معرفی اجمالي کتاب بحرالمعارف
  • ↓۲- نقاط قوت کتاب
  • ↓۳- نقاط ضعف کتاب
  • ↓۴- پانویس

معرفی اجمالي کتاب بحرالمعارف

بحرالمعارف که به معنای دريای معرفت‌هاست، اسمي است با مسمّي. اين کتاب اثر عالم رباني ملاعبدالصمد همداني است. ملا عبدالصمد فقيهي عالي‌مقام و متکلمي زبردست و عارفي بي‌نام و نشان و اديبي پرتوان است و در همۀ اين فنون کتاب دارد. در کربلا مي‌زيسته و مورد اعتماد علامه بحرالعلوم بوده است و همين افتخار وي را بس است. گويند با بعضي از مشايخ تصوّف در کربلا ملاقات داشته و از آنها به تلقين ذکر و فکر مشرّف گشته است. در کتاب بحرالمعارف تأثيرپذيري او از تصوّف کاملا هويداست.

در علوم ظاهر شاگرد استاد اکبر وحيد بهبهاني و سيد علي صاحب رياض‌العلماء است. در حملۀ دوم وهابيان به کربلاي معلا در روز غدير سال ۱۲۱۶ به شرف شهادت نائل آمده است و خود پيش از آن مکرر مي‌فرموده: به زودي محاسن سفيدم به خون سرم خضاب خواهد شد.

در هنگام شهادت عمرش از ۶۰ سال گذشته بوده است. عاش سعيداً و مات شهيداً.

کتاب بحرالمعارف طبق تصريح نويسنده مشتمل است بر مباحث «حکمت اربعۀ عمليّه» يعني:

  • ۱. تهذيب اخلاق ظاهر.
  • ۲. پيرايش نفس از رذائل.
  • ۳. آرايش درون به فضائل.
  • ۴. نتيجه‌اي که از اينها بهرۀ نفس مي‌گردد.

اين کتاب مشتمل بر يک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل است. شمارگان و عناوين فصل‌ها را مصحح محترم افزوده‌اند. با نگاهي گذرا به عناوين فصول به دست مي‌آيد که نيمي از کتاب به مباحث کلامي و به‌ويژه بحث امامت پرداخته و نيمي ديگر در عرفان و تصوّف است.

نقاط قوت کتاب

  • ۱. برترين نقطۀ قوت کتاب استشهادات فراواني است که نويسنده در مباحث گوناگون عرفاني به متونِ اصلي دين يعني کتاب و سنّت دارد. فهرست آيات و روايات پايانِ کتاب نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به قرآن و روايات و تلاش پي‌گير او در زمينۀ مستندسازي مطالب عرفاني است. فقط در جلد اول کتاب به بيش از ۲۵۰ آيه و ۶۵۰ روايت استناد و استشهاد کرده است که جاي اعجاب و تقدير دارد.
  • ۲. کتاب به دست عالمي شيعي كه ميان ظاهر و باطن و معقول و منقول جمع كرده بوده، نگاشته شده است و نگرش شيعي در آن موج مي‌زند، در حدي که گاه بوي نوعي غلوّ استشمام مي‌شود.
  • ۳. توجه کتاب به امّهات مباحث عرفاني برگ زرين ديگري است.
  • ۴. دقائق و ظرائف عرفاني کتاب را منبعي براي محققان ساخته كه ما نيز در اين نوشتار از آنها سود برده‌ايم.

نقاط ضعف کتاب

  • ۱. پاره‌اي مطالب موهون و سست که در مقدمۀ مصحح محترم هم، به آن اشاره شده است.
  • ۲. تأثر کتاب از پاره‌اي آموزه‌هاي تصوّف که قابل تأييد نيست.
  • ۳. ذکر منقولات مردود بدون اشاره به وجه ردّ آنها به گونه‌اي که خواننده چنين گمان مي‌كند که نويسنده پذيراي مطلب است و نقدي بر آن ندارد. مصحح محترم در پاره‌اي موارد اين منقولات را نقد كرده است.
  • ۴. عاري بودن کتاب از هرگونه نظم منطقي در چينش مطالب، مثلاً جلد نخست کتاب با بحث «شرايط استجابت دعا» آغاز مي‌شود و سپس بحث «لزوم ذکر مشايخ» و آن‌گاه بحث «تحصيل دوستان ايماني» و سپس «لزوم يادآوري گناهان و جلوگيري از خودبيني» و بعد بحث «زيارت مشاهد اولياء» و سپس بحث «فضيلت و صفات شيعه» و همين‌طور ... مي‌آيد در فصل ۱۴ به «راه‌هاي رسيدن به خدا» مي‌رسيم که منطقاً بايد فصل اول مي‌بود.
  • ۵. اين کتاب در حقيقت دو کتاب در يک کتاب است. کتابي در عرفان و کتابي در مبحث امامت از علم کلام و متاسفانه مباحث در دو بخش مستقل، مورد بررسي قرار نگرفته است.

آنچه گفته شد از ارج و قدر کتاب نمي‌کاهد و حداکثر ضرورت چينشي نوين را آشکار مي‌سازد.

فراموش نمي‌کنم که اساتيدم در قم و مشهد [: علامه آیة الله حاج سید محمد حسین حسینی طهرانی ] مطالعۀ اين کتاب را به جويندگان حقيقت توصيه مي‌کردند. حکيم مفسر آیةالله جوادي آملي مطالعۀ اين کتاب را براي طالبان راه خدا مفيد مي‌دانستند و سفارش مي‌نمودند. برخي از آقازادگان مرحوم قاضي ; گفته‌اند پدر ما اين کتاب را در نجف براي ما تدريس مي‌کرد[۱].

پانویس

۱. به گمانم این مطلب را در کتاب عطش دیده ام.

عناوین دیگر این نوشتار
  • بحر المعارف (کتاب) (عنوان اصلی)
  • کتاب بحر المعارف
  • بحرالمعارف
  • بحر المعارف
  • کتاب بحرالمعارف
مربوط به دسته های:معرفی کتاب -