تفسیر چند روایت در باب عقل؟

روایت اول: آنچه حقیر می‌دانم آنست که کافر هم در حیطه خود از عقل بهره‌مند است و حقائقی را می‌فهمد و همه جنود عقلش بر جنود جهل غالب نگشته است. حسن خلق هم از مفاهیم بسیار پیچیده‌ایست که عرض عریضی را در بر می‌گیرد و صفاتی چون تواضع و ترک عجب از زیر مجموعه‌های آنست که کمال آن فقط در انسان کامل یافت می‌شود لذا معلوم است که اکمل افراد در حسن خلق باید اکمل افراد در غلبه جنود عقل بر جنود جهل باشد که همان اعقل است و کافر هرگز احسنهم خلقاً نخواهد بود.

روایت دوم:آنچه حقیر می‌فهمم آنست که ادب مجموعه‌ای از مهارت‌های زفتاری است و عقل قوه‌ای درونی و تکلّف به معنای به خود فشار آوردن و انجام کاری با کلفت.

ادب چون مهارت است با تمرین حاصل می‌شود و لذا تکلف در آن مطلوبی بوده و موجب تقویت آنست. اما عقل قوه‌ای درونی است که مانع از انجام شرور است که بایدها و نبایدها را هم در بر می‌گیرد و مرتبه عالی آن قوه بازدارنده از اموری است که با انسانیت حقیقی که همان عبودیت است منافات دارد و حیاء نیز قوه درونی بازدارنده از بدی‌هاست و لذا مرتبه‌ای از عقل را حیاء من الله نامیده‌آند و این حال درونی با تمرین و تکلف حاصل نمی‌شود بلکه راه حصول آن انجام اعمال حسته و نیز تفکر است که دلیل العقل التفکر و تحصیل تجراب که طول التجارب تزید فی العقل. و اگر کسی بدون این اسباب بخواهد خود را به کارهائی که می‌پندارند عاقلانه است وادار کند نتیجه نخواهد داد بلکه در عمل به جهالتش افزوده می‌شود به دو دلیل: اولا نفس وادار کردن خود به کاری برای تحصیل یک صفت دورنی و جوانحی جهالت است و ثانیاً این شخص که قوه درونی برای تشخیص خیر و شر ندارد در عمل با این کارها به خطا دچار می‌شود و اعمال جاهلانه و نابخردانه از او سر می‌زند و او که می‌خواست با تلاش خودرا عاقل نشان دهد در دید دیگران بیشتر جاهل دیده خواهد شد.

خلاصه آنکه این روایت نمی‌فرماید عقل افراد افزوده نمی ششود بلکه می‌فرماید راه افزایش آن تمرین رفتاری و تکلف نیست.

روایت سوم:با توجه به آنچه گذشت ظاهراً‌منافاتی نباشد. در عصر ظهور حضرت بقیةالله ارواحنا فداه به جهت عمل به دستورات شرع و آموزش‌های صحیح عقول همه کامل می‌شود و مردم به دنیا بی‌رغبت شده و به آخرت اقبال می‌نمایند.

و قرار دادن دست هم که مسلماً‌ کنایه است مثلاً از سیطره ولایت و تربیت آن حضرت بر امت یا مانند آن.