آنچه در پی می‌آید زندگینامه خودنوشت حکیم میرزا سید محمد طاهر تنکابنی است که خـود، بـیست روز قـبل از رحلتش نگاشته و در پایان جلد دوم ایـضاح الفـرائد، بـه چاپ رسیده است.
منبع: فصلنامه کتاب شیعه، بهار و تابستان ۱۳۹۰، شماره ۳ به تصحیح محسن صادقی و حواشی مرتضی اخوان.
اعلم یا أخی فی الدّین أنّی قد ولدت فی سنة سبع و سبعین بعد الألف و مأتین من الهجرة النـبویّة-عـلی مـهاجرها ألف ألف سلام و تحیّة-و إن لم یکن لی تاریخ مضبوط قد غفل والدی عـن ذلکـ أوضاع،و لکن قد شهد جمع من أهل قریتنا علی ذلک بحیث حصل الاطمئنان بذلک،و کانت سنة الجدب و الغلاء و المجاعةً
و قـد تـولّدت فـی قریة من قری التّنکابن تسمّی ب-«آخوند محلّه»[۱] من قری سـخت سر،و قد تبدّل الاسم المزبور فی هذا الزمان ب«رام سر»،ثمّ إذا وصلت إلی سبع سنة ظاهرا اشتغلت بتعلّم القرآن المـجید عـنه مـعلّمی المسمّی بالشیخ رجب علی رحمه اللّه،فتعلّمت القرآن منه فی مـدّة شـهر علی ما نصّ علیه الشیخ المزبور.
و ابتلت أمّی فی السنة المزبورة أو فی تالیتها بالوباء فقضت نـحبها -حـشرها اللّه تـعالی مع جدّتها-و کانت سنّها فی زمان وفاتها سبع و عشرین سنة،فلمّا مـاتت قـامت قـیامتی و صرت محزونا کئیبا غریبا فی وطنی.
و اشتغلت فی خلال ذلک بتحصیل الکـتب الفـارسیّة،ثـمّ بالکتب العربیّة عند أهل العلم من الطائفة و غیرهم، فحضرت درس المرحوم المغفور الآقا سیّد حـبیب اللّه[۲] ابـن السیّد علیّ[۳] و أخیه السیّد أحمد[۴] و السیّد السّند المتعبّد الزاهد الآقا سیّد إبراهیم السـیّد یـوسفی رحـمه اللّه[۵] ،و الجناب المستطاب السیّد هادی[۶] ابن السیّد مرتضی[۷] ،و کان من وجوه الطائفة و عظمائها،و کـانت له یـد طولی فی المنبر و المحراب.
و کنت فی عنفوان شبابی حریصا بممارسة کتب المذهب مـثل حـقّ الیـقین للمجلسی،و کتاب إحقاق الحقّ للقاضی الشهید نور اللّه-طـاب ثـراه،فطالعت أکثر کتابه فحصل لی من ذلک طمأنینة بحقیقة مذهب الشیعة الإمامیّة-کثّر اللّه أمـثالهم -و ذلک کـان فـی سنّ ثمان عشرة و سبع عشرة سنة من سنّی.
ثمّ حضرت فی حلقة درس المرحوم المغفور مـلاّ حـبیب اللّه النـارنج بنی لتحصیل شرح اللّمعة و القوانین،و حضرت فی خلال ذلک فی مجلس درس المـرحوم المـغفور الآمیرزا باقر اللاّت المحلّی [۸] -طاب ثراه-.
ثمّ أمرنی الوالد-طاب ثراه-بالمسافرة إلی قزوین لتحصیل العـلوم الشـرعیّة،فحضرت حلقة تدریس العالم العامل الفاضل الکامل الحاجّ ملاّ آقا الخوئینی رحـمه اللّهـ[۹] و استفدت منه استفادات کثیرة،و کان مسلّطا فـی تـدریس الریـاض حسن البیان،ماهرا فی علمی الرّجال و الدّرایـة و غـیرهما،و کان مزّاحا حسن المحاضرة،فتدرّست المجلّد الأوّل بالإتمام عنده- فحشره اللّه مع الأئمّة المعصومین و رضـی اللّه عـنه و أرضاه-.
و اشتغلت فی خلال ذلک بـتعلّم فـرائد الاصول مـن الجـناب المـستطاب الماهر فی علم الاصول الحاجّ شـیخ حـسین الألموتی أوّلا و القزوینی ثانیا،و تدرّست أیضا من الجناب المستطاب العالم العادل الکامل الآخـند مـلاّ علیّ أکبر الجلوخانی،و کان قدس سـرّه لیّن العریکة متواضعا بـارّا بـالطلاّب و الفضلاء.
و کانت مسافرتی إلی قـزوین فـی سنة إحدی و عشرین من سنّی تقریبا،فمکثت فیها سنتین،و قد بلغ بی الفـقر و الفـاقة فی غایة الشدّة،مقرونا بـفقدان الأسـباب و الکـتب،فصبرت علی تـلک الحـال،و أرجو من اللّه بـلطفه و کـرمه و فضله و منّه و إحسانه القویم أن أکون من أهل هذه الآیة:
{/ذلک بأنّهم لا یصیبهم ظمأ و لا نـصب و لا مـخمصة فی سبیل اللّه و لا یطئون موطئا یغیظ الکـفّار و لا یـنالون من عـدو نـیلا/}[۱۰].انـتهی.
ثمّ أمـرنی الوالد رحمه اللّه بالمسافرة إلی طهران لتحصیل العلوم و أرسل إلیّ خمسة توامین،فتحرّکت نحو المقصود،و وصلت إلی الطهران و وردت فـی مـدرسة الشیخ عبد الحسین رحمه اللّه،و فی غـد یـوم الورود تـشرّفت إلی خـدمة العـلاّمة أفضل علماء المـرکز الجـناب المستطاب صاحب البیان الحسن و الأخلاق المرضیّة المحقّق المدقّق البارع الحاجّ میرزا حسن الآشتیانی -قدّس اللّه نفسه الزکـیّة-فـاتّفق حـضوری فی محضره الشریف أن صادف تدریسه لمـسألة لا ضـرر مـن کـتاب فـرائد الاصـول،{/و إذا رأیت ثمّ رأیت نعیما و ملکا کبیرا/}[۱۱].
و أظنّ أنّ[ال]مرحوم الشیخ مرتضی الأنصاری قدس سرّه لو کان حیّا فی ذلک الزمان لما کان یقدر ببیان أو فی من بیانه و تقریر أکـمل من تقریره،و الفضلاء الّذین حضروا تدریسه یصدّقوننی فی ذلک،و یدلّ علی ذلک بیانه لمطالب المصنّف قدس سرّه فی الحاشیة الکبیرة له قدس سرّه.
و کان قدس سرّه مواظبا للطاعات و العبادات و مواظبا لصلاة اللّیل و لزیـارة العـاشوراء الکبیرة فی جمیع أوقات عمره،و لزیارة الجامعة الکبیرة فی اللّیالی،و کان مجدّا فی نشر العلوم و تألیف الکتب،و جوابالاستفتاءات.
و له قدس سرّه کتب منها الحاشیة الطویلة المسمّاة ب-بحر الفوائد فی شـرح الفـرائد قد بلغ فیها الغایات من التوضیحات و التدقیقات و التنبیهات و التحقیقات،من أرادها رجع إلیها، بل ما کتبته قطرة من بحار فوائده و نبذة من ثـمار مـطالبه و مآربه،و منها رسالة إزاحة الشـکوک فـی اللّباس المشکوک، و منها رسالة نفی العسر و الحرج،و له کتب کثیرة اخری فقهیّة من تقریرات مطالب شیخه و استاذه الأجلّ و تدقیقاته و تحقیقاته المخصوصة به لکنّها لم تصل إلی حـدّ الطـبع.
و کانت مدّة استفادتی و حـضوری فـی مجلس بحثه اصولا و فروعا، فقها و اصولا،فی مدّة خمس عشرة سنة أو تزید علی ذلک.
و حضرت فی خلال ذلک فی مجلس بحث الجناب المستطاب المحیط بعلم المعقول الآقا میرزا أبو الحسن المـعروف بـ«جلوه»رحمه اللّه فی مدرسة دار الشفاء قریبا من ثمان سند،فقرأت عنده الشّوارق و شرح الفصوص و أکثر من نصف الأسفار الأربعة و تمام طبیعیّات الشفاء و بعضا من إلهیّاته.
و کان السّلطان ناصر الدّین شـاه رحـمه اللّه یزوره أحـیانا فی المدرسة المزبورة.
و حضرت لتحصیل الحساب و النجوم و الهیئة و الهندسة و غیرها عند میرزا جهان‌بخش رحمه اللّه [۱۲] و الآقا میرزا حـسین السّبزواری رحمه اللّه [۱۳]،و حضرت فی برهة من الزّمان لتحصیل العلوم الشرعیّة عـند المـرحوم المـغفور المبرّز علی الأقران الآقا میرزا عبد الرّحیم النهاوندی-طاب ثراه.
ثمّ إنّی لابتلائی بالفاقة الشـدیدة و الفـقر المدقع کنت متوسّلا إلی الأئمّة الأطهار خصوصا أمیر المؤمنین-سلام اللّه علیه و علی أولاده الطیّبین-فـلعلّهم یـشفعوا لی عـند اللّه فی توسعة الرزق و کشف الهمّ و الغمّ فی ذلک،فرأیت فی النوم أمیر المؤمنین علیه السّلام فی حـالة رثّة و هیئة غریبة،فابتدأنی بالموعظة الحسنة الفعلیّة و القولیّة و قد بالغ فی ذلک،و کان عـلیه السّلام بلا عمامة و لا رداء و قـال:إنـّ حقوقنا قد غصبت و لیس لنا من مال الدّنیا شیء أشتری به عمامة و رداء،و غیر ذلک من مواعظه الشریفة،فتنبّهت فی النوم بأنّ غرضه علیه السّلام النصیحة و الموعظة،و أنّه إذا کان حال الشخص الأوّل من عـالم الإمکان بکذا،فکیف بی و بأمثالی؟و أنّه لابدّ من الصّبر و التسلیم و التأسّی بوجوده المقدّس خصوصا إذا کان منتسبا إلیه،قال اللّه تعالی:{/لقد کان لکم فی رسول اللّه أسوة حسنة/} [۱۴].
و قال علیه السّلام:ألا أنّکم لا تقدرون عـلی ذلک و لکـن أعینونی..إلی آخره» [۱۵].
و آیة ذلک أنّه لم یفتح لی باب من وسعة الرزق،و بقیت علی ذلک سنین کثیرة،بل إلی الآن.[الزواج] ثمّ إنّی قد تزوّجت فی سنّ سبع و عشرین بأمر مولای و مولی الکونین أبی عبد اللّه الحـسین-أرواح العـالمین له الفداء- و نصبه و تعیینه لبعض بنات عمّی؛و شرحه یطول
ثمّ إنّی فی خلال أحوالی قد ألّفت رسالة بالفارسیّة فی اصول الدّین بأدلّة إجمالیّة للعوام حفظا لعـقائدهم عـن الضّلال، فلم یوجد أحد من الأغنیاء لیطبعها،فبقیت ضیّق الصّدر من عکوف الناس علی الدّنیا و عدم إقبالهم علی الآخرة.
و شرعت فی جمع مطالب مرحوم الشیخ العلاّمة و تدوین مطالب شـیخی و اسـتاذی عـلم الأعلام و خاتم الفقهاء العظام،لکـن اقـدّم رجـلا و اءخّر اخری لفقدان الأسباب و اختلال المعاش و اشتغالی بالتدرس و المباحثة،و کنت متفکّرا فی ذلک دائما إلی أن تشرّفت فی النّوم إلی خدمة أمیر المؤمنین علیه السـّلام و شـکوت إلیـه سوء حالی و فقدان الأسباب فضمّنی إلی صدره،فقلت له:یـا أمـیر المؤمنین إنّی قد ألّفت رسالة مختصرة فی اصول الدّین فلم یوجد أحد لطبع کتابی مع اختصاره و قلّة مخارج طـبعه،فـکیف بـالکتاب الکبیر فی اصول الفقه الذی أنا مشغول بجمعه و تبویبه و نقده و تصحیحه؟ فقال عـلیه السّلام فی کمال البشاشة و الانبساط:«ألّف أنت و أنا أطبعه».و هذه البشری کانت لی خیرا من الدّنیا و ما فیها،فـحصلت لی البـشاشة و الانـبساط و الانبساط و قوّة القلب.
فشمّرت الذیل عن جدّ و جهد فی مدّة تـبلغ ثـلاثین سنة أو أزید إلی أن تتمّ،و مع ذلک فلم یوجد بان للطّبع،فکثر قلقی و اضطرابی و التمسّک بذیل ألطاف إمام المـتّقین أمـیر المـؤمنین و وصیّ رسول ربّ العالمین-سلام اللّه علیه و علی زوجته و أولاده المعصومین أجمعین-،و ذلک للوعـد الصـّریح الذی صـدر منه علیه السّلام.
و فی أثناء تلک الحالات ابتلیت بإسهال شدید قد طال زمانه و شـدّته حـتّی یـئس منّی أخلاّئی و أحبّائی و الفضلاء المؤمنون بالغوا فی إلحاح المسألة و طلب الشفاء و انتشرت فی مـرکز الإیـران و الطّهران فوصل فی تلک الأوقات الخبر و الإبلاغ بین النجف و الکوفة بعد إظهار شـفقة کـثیرة بـالنسبة إلی العبد القاصر المقصّر بأن أقصّر عن الجزع و الاضطراب منها و أصبر سنتین،و کان المبلغ مـن زوّار طـهران و من له معی سابقة و خلّة، و الواقعة طویلة،و اقتصرت علی نبذة.
فلمّا انقضت السنتان ظـهرت آثـار اسـتجابة الدّعاء و ظهرت منه علیه السّلام الکرامة الباهرة بحیث یعجز غیره عنه،فظهرت الفتوحات و تواترت الأسـباب و اشـتغل الکاتب بکتب الجلد الأوّل إلی مبحث أصل البراءة،و کان ولدی السیّد مهدی- سـلّمه اللّهـ-و صـهری السیّد الأجلّ الفاضل الحاجّ السیّد مرتضی و غیرهما مشتغلین بتصحیحه و تهذیبه و تنقیحه بحضوری و مراقبتی إلی أنـ خـرج الجـلد الأوّل من الطّبع، و اشتغل الکاتب الآقا میرزا حسن الهمدانی بکتابة الجلد الثانی فـخرجت أکـثر أجزائه من الطبع و بقیت أجزاء قلیلة یخرج من الطبع عن قریب إن شاء اللّه.
ثـمّ اعـلم أنّی کنت من أوّل الشباب إلی الآن مبتلی بأمراض مزمنة تتری،و لم یحصل لی فـتور بـحمد اللّه فی التدریس و المباحثة،و انتشرت فی مجالس البـحث فـی مـدّة ثلاثین سنة أو أزید منها قریبا من ألف فـاضل مـجتهد و قریب من الاجتهاد و مروّج للشّریعة و مؤیّد للدّین و محییا لآثار سیّد المرسلین و أولاده الطاهرین،و أرجـو اللّه تـعالی أن یشارکنی فی صالح دعواتهم و نـصیبا مـن حسناتهم،و ألتـمس مـن الفـضلاء خصوصا منهم أن لا ینسونی فی الدّعاء فـی حـیاتی و مماتی.
ثمّ اعلم أنّی و إن کنت بعیدا من التقوی بمراحل شـتّی،لکـن قد رأیت رؤیا کثیرة و رأوا المؤمنون لی رؤیـا کثیرة لو جمعت لکانت کـتابا کـبیر الحجم،قال اللّه تعالی:
الَّذينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَة(یونس ۱۰ :۶۳ ـ ۶۴).
حیث فسّرت البشری فی بـعض الأخـبار بالرّؤیا التی رآها المؤمن و یـراها المـؤمنون له [۱۶].
ثـمّ اعـلم أنّی قد عزمت بـعد دخـولی فی سنّ اثنتین و أربعین أن أحفظ القرآن المجید الربّانی لیکون سراجا فی عالم البرزخ و سـببا للنـّجاة من شدائد یوم القیامة و أهوالها؛و ذلک مـع وجـود الموانع و فـقدان المـقتضیات مـع اشتغالی بالمباحثات العلمیّة و التـألیفات،و استعنت بحول اللّه و قوّته علی حفظه،ففزت بعد مدّة کثیرة بهذه النعمة العظیمة،و الحمد للّه کما هـو أهـله و مستحقّه و کما ینبغی لکرم وجهه و عـزّ جـلاله.
و اعـلم أیضا أنّ عـامّة الطـائفة الجلیلة من أهل القریة المزبورة کانوا من أهل العلم و الورع و العبادة،و کان أبی السیّد محمّد تقی [۱۷] أیـضا مـن أهـل العلم و العبادة و کان من تلامذة أعلم عـلماء القـزوین الزّاهـد العـابد المـفضال الآقـا سیّد علی القزوینی رحمه اللّه صاحب الحاشیة المتقنة المحکمة علی القوانین،و کان مروّجا متعصّبا للمذهب الحقّ الإمامی،صنّف کتبا اخری فی علم الاصول علّقها علی معالم الاصول،و کـان صاحب کرامات و مقامات فاخرة.
و کان عمّی الزّاهد العابد المنزوی عن الدّنیا الغیر المکترث بزخارفها الآقا سیّد مرتضی [۱۸] أیضا من أهل العلم و الورع.
و کان جدّی والد أمّی نزیل قزوین الآقا سیّد هاشم التـنکابنی [۱۹] مـن عظماء علماء قزوین و کان منزویا ابتداء،و اتّفق مسافرته مع جملة من علماء قزوین الّذین من جملتهم الحاجّ ملاّ تقی البرغانی الشهید الثالث-طاب ثراه-لزیارة أئمّة العراق علیهم السـّلام.
و اتـّفق مجالستهم مع ابن العلوسی [۲۰] أعلم علماء العامّة فی بغداد و مجادلتهم فی المذهب،و کان ذلک بدعوته،فأفحم العلماء کلّهم،و کان السیّد المزبور غائبا فأرسلوا إلیـه و أعـلموه الحال فشرعوا فی المقال و رفـعوا الأصـوات بالقیل و القال، فألجم السیّد المزبور ابن العلوسی و ألزمه بإلزامات شافیة و دعاه إلی سبیل ربّه بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادله بالّتی هی أحسن حتّی ظهر ضعفه و انـکساره و مـغلوبیّته علی أهل المجلس قـاطبة،فـظهر نوره و برهانه و فضله و کماله للعامّة و الخاصّة،فعظّموه غایة التعظیم و عرفوا قدره و فضله و جلالته.
و قد نقل ذلک لی لأنّی لم أدرک زمانه،و أهل قزوین یذکرون له کرامات کثیرة.
و کان له تألیفات و رسائل أکثرها لإثبات المذهب المـنصور و حـاشیة علی القوانین لم تتمّ.
و کان ولده المعظّم المبجّل العابد الزاهد الحاج سیّد صدر الدین [۲۱] خالی من علماء قزوین و أئمّة جماعتهم غالبا مشتغلا بزیارة أئمّة العراق و المشهد بعد زیارة مکّة و المدینة و کان مـوفّقا لذلک.
و کـان له ابن مـن الفضلاء و العلماء الحاجّ سیّد أسد اللّه القزوینی [۲۲] ابن خالی انتقل إلی المشهد المقدّس الرّضوی و اشتغل بترویج المذهب و هدایة النـّاس إلی أن سافر فی آخر عمره لعزم زیارت أئمّة العراق علیهم السّلام،فـمرض فـی کـرمانشاه فمات و حملوا نعشه إلی العتبات العالیات و دفنوه هناک.
و کان لجدّی المزبور قدس سرّه بنو أعمام من العـلماء و الأفـاضل و الأشراف و الأماجد منهم:السیّد السّند و الحبر المعتمد الآقا سیّد أبو الحسن التنکابنی ثـمّ القـزوینی،کـان فی درجة عالیة من العلم و الزّهد،و منهم السیّة السّند الآقا میر عبد الباقی رحمه اللّه و کـان داره مأوی للغرباء و الأضیاف و بنی مسجدا عظیما فی القریة المزبورة و مدرسة،و منهم العالم المـمجّد المؤیّة الآقا سیّد مـرتضی التـنکابنی کان له مع سموّه فی العلم طبعا جیّدا و له مراث فی مصیبة أبی عبد اللّه الحسین-أرواح العالمین له الفداء-،و منهم الجناب المستطاب ذو الشرف الأصیل و المجد النبیل الآقا سیّد صادق،و منهم الآقا سیّد علیّ کان فـی تمام عمره مشغولا بالعبادة و الابتهال،-حشرهم اللّه مع أجدادهم الطاهرین-.
ثمّ إنّ للفقیر مؤلّفات،منها:هذا الکتاب المستطاب المسمّی ب إیضاح الفرائد،و منها مقتل مختصر بالعربیّة و الفارسیّة، و منها رسالة مختصرة فـی العـقل بلغت فیها الغایة من نقل الأقوال و المسالک فی ذلک،مرکّبة من العربیّة و الفارسیّة، ألّفتها باقتضاء المرحوم سلطان الحکماء النائینی رحمه اللّه [۲۳] ، و منها الحواشی الغیر المدوّنة علی المجلّد الأوّل من الرّیاض إلی آخره،و منها الحـواشی الغـیر المدوّنة علی مکاسب المرحوم الشیخ مرتضی الأنصاری.
و کان ختم تحریر هذه الجملة فی العشرین من شهر جمادی الاولی من شهور سنة التسع و الخمسین بعد الألف و الثلاثمائة من الهجرة النبویّة.
عـاش رحـمه اللّه عشرین یوما بعد ختم هذه الجملة فی قریة دماوند من مضافات طهران،فأجاب دعوة ربّه،و توفّی فی تلک القریة فی یوم الثلاثاء العاشر من شهر جمادی الاخری سنة ۱۳۵۹ قـدّس اللّه روحـه الزکـیة و حشره مع موالیه محمّد و آلهـ الطـاهرین،ثـمّ حملت جنازته الشریف إلی ابن بابویه و دفن فی جوار الصدوق قدس سرّه [۲۴] .
۱. سادات آخوند محله،نـسبشان به امام زین العـابدین عـلیه السّلام می‌رسد.
نسب‌نامه چاپ‌شده در انـتهای ایـضاح الفرائد.
۲. سید حبیب اللّه،در رامسر متولد و در اصفهان و نجف به تحصیل پرداخت و آنگاه به زادگـاه خـویش بازگشت و از آنجا گشت و در سال ۱۳۲۰ ق وفـات کـرد(بـزرگان رامسر،ص ۵۱).
۳. سید عـلی،فـرزند سید هادی است.در روز دوشـنبه ۶ ذی الحـجة ۱۲۲۹ در رامسر متولد شد.پس از فراگیری مقدمات و سطح به اصفهان عزیمت نمود و از محضر اساتید بزرگی چـون مـرحوم ملاّ علی نوری و کلباسی علوم عـقلی و نـقلی را فراگرفت.حـدود سـال ۱۲۵۰ ق رهـسپار نجف اشرف گردید و بـه درس بزرگان آنجا بالاخص صاحب جواهر حاضر و به درجه اجتهاد رسید.وی در تهذیب نفس و مراقبت،کوشا و بـالغ بـر چهل سال روزه‌دار بود.کراماتی از او نـقل شـده اسـت.او در سـال ۱۲۶۷ ق بـه رامسر بازگشت و در سـال ۱۳۰۰ ق بـه رحمت ایزدی پیوست و در قبرستان مسجد آدینه به خاک سپرده شد(بزرگان رامسر،ص ۱۰۳).
۴. سید احمد،متولد رامـسر اسـت.مـقدمات را نزد پدر و عمویش فراگرفت و رهسپار اصفهان شد و بـه درجـه اجـتهاد رسـید.بـاز بـه رامسر بازگشت و از آنجا به لاهیجان مهاجرت نمود و دهم شوال ۱۳۳۱ در آنجا وفات نمود.(بزرگان رامسر،ص ۳۱).
۵. سید ابراهیم فرزند سید یوسف است.او از سادات حسینی آخوند محله و از فضلا و دانشمندان عـصر خود بود.وفات وی پس از سال ۱۲۹۰ ق است(بزرگان رامسر،ص ۱۷).
۶. زادگاه سید هادی رامسر است.مقدمات و سطوح را نزد پدر و عمویش خواند و سپس به اصفهان رفت و به درجه اجتهاد رسید.حدود سال ۱۳۰۰ ق در رامسر درگذشت(بـزرگان رامـسر،ص ۲۰۹).
۷. سید مرتضی فرزند سید هادی بزرگ است.وی در شب شنبه دهم شوال ۱۲۱۹ در رامسر دیده به جهان گشود.در پنج سالگی،آغاز به خواند قرآن و تعلیم خط نمود.مقدمات را نزد پدر آموخت و عـازم قـزوین شد و بعد به اصفهان رفت و نزد ملا علی نوری و حجة الاسلام شفتی و کلباسی، حکمت و فقه و اصول آموخت.آنگاه به نجف اشرف هجرت کـرد.عـمده تحصیلاتش در آنجا نزد صاحب جـواهر بـود.پس از نیل به اجتهاد به رامسر بازگشت ولی به دعوت مردم لاهیجان،چند سالی به آنجا رفت.
حدود سال ۱۲۹۰ ق وفات کرد.در فلسفه به او«ملای صدرا»ی ثـانی و در فـقه و اصول«علم الهدی»ی ثـانی مـی‌گفتند(بزرگان رامسر،ص ۲۰۳).
۸. «لات»در زبان گیلکی رامسری به معنای«سنگزار»و«مصبّ رودخانه»است.
۹. حاج ملاّ آقا خوئینی،نامش احمد و فرزند مصطفی است.در سال ۱۲۴۷ ق به دنیا آمد.مقدمات را در خوئین خواند و برای ادامه تـحصیل بـه قزوین،اصفهان و عراق رفت.پس از اخذ درجه اجتهاد به قزوین بازگشت و ریاست امور شرعی آن خطه را عهده‌دار گشت.بیانش نیکو و فهمش دقیق بود.وی در سال ۱۳۰۷ ق وفات کرد.
تألیفاتی از او به یادگار مانده که ازجـمله آنـهاست:ارجوزه‌ای در دیـات؛ حاشیه‌ای بر تفسیر صافی تا آخر سوره بقره؛مرآت المراد-در رجال؛.. (مکارم الآثار،ج ۴،ص ۱۲۹۶).
۱۰. التوبة(۹):۱۲۰.
۱۱. الإنسان(۷۶):۲۰.
۱۲. میرزا جـواد جهان‌بخش منجم نهاوندی،در سال ۱۲۷۶ ق به دنیا آمد و در سال ۱۳۳۳ فوت کرد.او در جـمیع فـنون و عـلوم اسلامی ماهرو و در هیئت و ریاضیات شهرتی داشته است.تا چندین سال استخراج تقویم می‌نمود و با مهر:«منجم‌باشی طـهران» چـاپ می‌کرد(مکارم الآثار،ج ۶،ص ۲۱۱۳).
۱۳. حاج میرزا حسین سبزواری فرزند میرزا حسن علوی،در سال ۱۲۶۸ ق مـتولد گـردید.در هـفده سالگی با اجازه مرحوم حاج ملاّ هادی سبزواری- رضوان اللّه علیه-به مجلس درس آن حکیم الهی حـاضر شد.آنگاه به عتبات رفت و علوم شرعی را نزد فاضل اردکانی و میرزای شیرازی خـواند.
چند ماهی بعد از وفـات مـرحوم جلوه،در مدرسه سپهسالار تهرانی ریاضی و حکمت تدریس نمود.سپس به سبزوار بازگشت و در آنجا مرجعیت و ریاستی تمام به هم رسانیدی.وی در ۲۲ شوال ۱۲۵۲ وفات کرد(مکارم الآثار،ج ۶،ص ۱۸۹۶).
۱۴. الأحزاب(۳۳):۲۱.
۱۵. نهج البلاغة،نامه ۴۵.
۱۶. «أتی رسول اللّه صـلی اللّه علیه و آله و سلم،رجل من أهل البادیة له حشم و جمال،فقال:یا رسول اللّه أخبرنی عن قول اللّه عزّ و جلّ:«الّذین آمنوا و کانوا یتّقون لهم لبشری فی الحیاة الدنیا و فی الاخرة»فقال:امّا قوله تـعالی:«لهـم البشری فی الحیاة الدنیا»فهی الرؤیا الحسنة یراها المؤمن،فیبشّر بها فی دنیاه»الحدیث کتاب من لا یحضره الفقیه؛ج اوّل،باب غسل المیت،ح ۱۱.
۱۷. سید محمّد تقی فرزند سید عبد المطلب است.مـؤلف نـضرة الناظرین او را با لقب«العلامة الفهّامة»یاد کرده است.وفاتش پس از سال ۱۳۰۴ ق است(بزرگان رامسر،ص ۱۵۹).
۱۸. سید مرتضی،زادگاهش رامسر است.مدارج عالی دروس حوزوی را در عتبات عالیات طی کرده است.وفاتش بعد از سـال ۱۲۸۷ ق اتـفاق افتاد (بزرگان رامسر،ص ۲۰۲).
۱۹. سید محمّد هاشم فرزند محمّد حسین است.حدود سال ۱۲۰۵ ق در رامسر متولد گردید.تا قسمتی از سطح را در مدارس علمیه رامسر خواند و حدود سال ۱۲۲۵ ق به قزوین رفت.پس از مدتی راهـی اصـفهان گـشت و حکمت را نزد ملا علی نـوری فـراگرفت.پس از فـراگیری علومی مانند فقه و اصول و ریاضیات...به رامسر بازگشت.آنگاه به اتفاق پدر و برادرش سید محمّد به نجف اشرف مهاجرت کرد.در سال ۱۲۴۶ ق بـر اثـر شـیوع وبا،به دزفول کوچید و چون وبا برطرف شـد،بـه آنجا بازگشت و در نزد اعلامی چون شیخ حسین کاشف الغطاء به تحصیل پرداخت.قبل از سال ۱۲۵۰ ق پس از نیل به درجه اجتهاد بـه ایـران آمـد و درپی درخواست بعض بزرگان قزوین در آن شهر ساکن شد.در سال ۱۲۶۲ ق وفـات کرد.
او را تألیفاتی است ازجمله:تذکرة الأنام-در اخلاق-،فروق الکلمات، الفقیه الاستدالی...(بزرگان رامسر،ص ۱۷۹).
۲۰. متأسفانه نام این فرد در مـتن اصـلی بـه صورت«ابن العلوسی»آمده است.و در غلط نامه کتاب ایضاح الفرائد هـم،تـصحیح نشده است
به نظر می‌رسد نام صحیح آلوسی«ابن آلوسی»یادشده؛زیرا از خاندان آلوسی دو نفر بـه ابـن آلوسـی مشهورند:
۱)ابو البرکات نعمان خیر الدین؛
۲)عبد الحمید فرزند عبد اللّه صلاح الدیـن.
دربـاره عـبد الحمید گفته‌اند:او در انزوا بوده و جز برای نماز جمعه و عیدین از خانه‌اش خارج نمی‌شده است.بـنابراین او فـرد مـوردنظر نیست.
ابو البرکات نعمان خیر الدین نیز در سال ۱۲۵۲ ق به دنیا آمده است و رحلت مـرحوم سـید محمد هاشم در سال ۱۲۶۲ ق واقع‌شده؛با ملاحظه این دو تاریخ بسیار بعید است که او قـبل از ده سـالگی،مـهتر دانشمندان اهل سنت بغداد،باشد.
نام«آلوسی»ابو الثناء سید محمد شهاب الدین افـندی اسـت.او به سال ۱۲۱۷ ق متولد و در سال ۱۲۷۰ ق فوت کرد.وی تألیفی به نام رسالة فی الامامة ردّا عـلی الشـیعة دارد.
۲۱. سـید صدر الدین،متولد قزوین است و در همان جا مقدمات را خواند.سپس عازم نجف اشرف و در حلقه درس شـیخ مـرتضی انصاری حاضر گردید.پس از رحلت ایشان به درس میرزا حسن آشتیانی و میرزا حسن شـیرازی رفـت و بـه درجه اجتهاد رسید و از سامرا به نجف اشرف مراجعت کرد و به تدریس پرداخت.وی در سال ۱۳۱۶ ق رحلت کـرد (بـزرگان تـنکابن،ص ۷۵).
۲۲. سید اسد اللّه حدود سال ۱۲۸۰ ق در نجف اشرف متولد گردید.
مقدمات را در نجف اشرف خـواند.در سـال ۱۲۹۵ ق،پدرش او را به قزوین آورد و به اقوامش سپرد.او سطح را در قزوین تمام کرد و رهسپار نجف اشرف شد و در سال ۱۳۰۴ ق در درس میرزا حـبیب اللّه رشـتی حضور یافت.
پس از مدتی به سامرا رفت و حدود چهار سال محضر میرزای بـزرگ را درک کـرده و به درجه اجتهاد رسید.در سال ۱۳۱۰ ق از طرف مـیرزای بـزرگ بـرای تبلیغ به کرمانشاه،عزیمت کرد و در سال ۱۳۱۱ ق بـه تـهران و پس از مدتی به قزوین رفت و تا سال ۱۳۱۶ ق آنجا ماند.در حدود سال ۱۳۲۰ ق رهسپار مشهد شـد و در آنـجا ساکن گشت.نامبرده سرانجام در ۱۳۳۹ ق در کـرمانشاه رحـلت کرد(بـزرگان رامـسر،ص ۳۳).
۲۳. ابـو القاسم سلطان الحکماء نائینی فرزند مـیرزا جـعفر است.او در یزد تحصیل کرد و در ۱۸ سالگی به تهران رفت.در آنجا در علم طب مـهارتی بـه هم رسانید و به دربار ناصر الدیـن شاه وارد و طبیب خاص آنـجا گـردید.
و لقب سلطان الحکماء یافت.وی کـتابی بـه نام ناصر الملوک در طب تألیف کرد.نامبرده در ربیع الاخر سال ۱۳۲۲ در قریه کلاک-نـیم فـرسخی کرج-به وبا،وفات کـرد و در امـامزاده هـمان قریه دفن شـد.
۲۴. ایـن چند سطر که پس از سـه سـتاره آمده در حاشیه شرح حال چاپ شده و به قلم ناشر یا مصحح ایضاح الفرائد اسـت.