الف- دعايى كه در بردارنده اسم اعظم الهى باشد، خواه آن اسم اعظم معين و مشخص باشد و خواه نباشد.
غير از انبيا و اوليا كسى از آن اطلاعى ندارد كه بگويد حتما فلان اسم، «اسم اعظم» است، بله در روايات اشاراتى به آن شده است منجمله:
«اسم اعظم در آيات آخر سوره حشر است» [۱]
«اسم اعظم در آية الكرسى و اول آل عمران است فلذا گفته شده كه بايد حتما دو اسم «الحىّ القيوم» باشند، چون فقط اين دو اسمند كه هم در آية الكرسى و هم در اوّل سوره آل عمران وجود دارند» .[۲]
از رسول خدا- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم- روايت شده است كه فرمود:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم اقرب الى الاسم الاعظم من سواد العين الى بياضها».«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، نزديكتر است به اسم اعظم از سياهى چشم به سفيدى آن».
گفته شده اسم اعظم در:
«يا حىّ يا قيّوم» است. «يا ذا الجلال و الاكرام» است .[۳] «يا هو يا من لا هو الّا هو» است . «اللَّه» است [۴]كه:
اين نام مشهورترين نام پروردگار است.
در اذكار، برترين مقام را داراست.
- در ادعيه، برترين مقام را داراست. - امام ساير اسماء قرار داده شده است.در كلمه اخلاص (يعنى لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ) تنها از اين اسم نام برده شده است.
اگر كسى بخواهد با ابراز شهادتين، اسلامش را اظهار كند، بايد با اين اسم باشد (يعنى اگر مثلا بگويد: «اشهد ان لا اله الّا الرّبّ»، اسلامش پذيرفته نيست).
در اينجا دو نكته قابل توجه است:
۱- اين قول آخر (كه اسم اعظم كلمه «اللَّه» باشد) بسيار قوى است، چون در اين رابطه روايات زيادى وارد شده است.
۲- اين اسم مقدس، امتيازات و خواصى نسبت به ساير اسماء الهى به شرح زير دارد:
اوّل- اين اسم مخصوص ذات اقدس الهى است (يعنى اسم خاص است) و به غير او نمى‌توان «اللَّه» گفت، نه حقيقتا و نه مجازا فلذا فرموده:
هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا .[۵]
«آيا همنامى براى او سراغ دارى؟».
يعنى آيا غير از او كسى را مى‌شناسى كه نامش «اللَّه» باشد؟
دوّم- اين اسم دلالت بر ذات اقدس الهى دارد، اما ساير اسماء هر يك دلالت بر يك معناى بخصوصى مى‌كنند، مثلا اسم «قادر»: بر «قدرت» دلالت دارد، اسم «عالم»، بر «علم» دلالت دارد و ...
سوّم- ساير اسماء را مى‌توانيم به اين نام بخوانيم، مثلا بگوييم: «صبور» اسمى از اسماء اللَّه است، اما اين نام را به آن اسماء نمى‌توان خواند، مثلا نمى‌توان گفت: «اللَّه» اسمى از اسماء صبور است.
اين سه امتياز به اضافه شش امتياز ديگر كه قبل از اين گفته شد، جمعا مى‌شود نه امتياز براى اين اسم مقدس.
داستان آوردن تخت بلقیس نزد حضرت سلیمان علیه السلام
در روايت آمده است كه:
حضرت سليمان- عليه السّلام- وقتى با خبر شد «بلقيس» به سوى او مى‌آيد كه بين آن دو تنها يك فرسخ فاصله بود، در اين حال رو به اطرافيان كرده فرمود: كداميك از شما مى‌تواند تخت اين زن را به اينجا بياورد قبل از اينكه اينان به حالت تسليم نزد من آيند؟
«عفريتى» [۶] از جن- كه فردى قوى بود- گفت: من مى‌توانم آن را بياورم قبل از اينكه از مجلس قضاوت خود برخيزى- و حضرت سليمان- عليه السّلام- از صبح تا نيمه روز در اين مجلس مى‌نشست- علاوه بر اين، نسبت به جواهراتش نيز امين هستم.
حضرت سليمان- عليه السّلام- فرمود: من سريعتر از اين مى‌خواهم.
در اين لحظه وزير آن حضرت و خواهرزاده‌اش، يعنى «آصف بن برخيا» كه اسم اعظم مى‌دانست و بدين وسيله مستجاب الدعوه هم بود- گفت:
أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ. [۷]
در مورد اين جمله، سخنانى گفته شده منجمله:
- قبل از اينكه آن دورترين فرد، در مقابل چشمت به تو برسد، من مى‌توانم آن را بياورم. - تا آنجا كه مى‌توانى چشمت را نگه‌دار، وقتى كه ديگر نتوانستى نگه‌دارى و پلكهايت را بر هم گذاشتى، قبل از اينكه مجددا آن را بگشايى، من تخت را نزد تو حاضر مى‌كنم.«كلبى» گويد در اين هنگام، «آصف» به سجده افتاد و خداوند متعال را با اسم اعظمش خواند، سپس به قدرت لا يزال الهى تخت بلقيس، كنار تخت حضرت سليمان آشكار شد.
و اما آن اسم اعظمى كه آصف بدان دعا كرد چه بود؟ اقوالى است، از جمله:
- «اللَّه و الرّحمن» بود. - «يا حىّ يا قيّوم» بودكه در زبان عبرانى مى‌گويند: «آهيا شراهيا».
- «يا ذا الجلال و الاكرام» بود. - «يا الهنا و اله كلّ شي‌ء الها واحدا لا اله الّا انت» بود. [۸]ب- از امام صادق- عليه السّلام- روايت شده است كه فرمود:
«من قال: يا اللَّه، يا اللَّه، عشر مرّات قيل له: لبّيك عبدى سل حاجتك تعط»
«كسى كه ده بار بگويد يا اللَّه! يا اللَّه! به او ندا مى‌رسد: لبيك اى بنده من حاجتت را بخواه تا به تو داده شود».
و نيز روايت شده است كه:
«من قال: يا ربّاه، يا ربّاه، عشرا».«كسى كه ده بار بگويد يا ربّاه (به او نيز چنين ندايى مى‌رسد)».
و نظير اين دو است: يا ربّ، يا ربّ، و يا سيّداه، و نيز روايت شده است كه:
«من قال في سجوده: يا اللَّه، يا ربّاه، يا سيّداه،- ثلاثا-».«كسى كه در سجودش سه بار بگويد يا اللَّه! يا رباه! يا سيداه! همين گونه جواب مى‌شنود».
ج- سماعه روايت كرده است كه امام كاظم- عليه السّلام- به من فرمود:
«اذا كانت لك يا سماعة حاجة فقل: اللّهمّ انّى اسألك بحقّ محمّد و علىّ فانّ لهما عندك شأنا من الشّان و قدرا من القدر، فبحقّ ذلك الشّأن و بحقّ ذلك القدر ان تفعل بى كذا و كذا، فانّه اذا كان يوم القيامة لم يبق ملك مقرّب و لا نبىّ مرسل و لا عبد مؤمن امتحن اللَّه قلبه للايمان الّا و هو محتاج اليهما في ذلك اليوم».«اى سماعه! هر وقت حاجتى دارى بگو: خدايا! تو را قسم مى‌دهم به حق محمد و على- عليهما السّلام- اين دو نزد تو قدر و مقامى دارند، به قدر و مقام اين دو قسمت مى‌دهم حاجات مرا بر آورى كه عبارتند از چنين و چنان، چون در روز قيامت هيچ فرشته مقرب و هيچ پيامبر مرسل و هيچ بنده مؤمنى كه خداوند سبحان قلبش را بر ايمانش امتحان كرده باشد نيست مگر اينكه به اين دو بزرگوار (يعنى محمد و على- عليهما السّلام-) نيازمند است».
د- ابن ابى عمير از معاوية بن عمار روايت كرده است كه:
۱۰۰- «من قال في دبر الفريضة: يا من يفعل ما يشاء و لا يفعل ما يشاء احد غيره ثلاثا ثمّ يسأل اللَّه اعطى ما سأل».[۹]
«هر كس بعد از نماز واجب، سه مرتبه بگويد: اى كسى كه هر چه بخواهى انجام مى‌دهى و غير از تو كسى نمى‌تواند همه چه را كه خواست انجام بدهد، سپس از خدا چيزى بخواهد، خواسته‌اش داده خواهد شد».
ه- و نيز روايت شده است كه براى اينكه بدهكارى و دين ادا گردد، در روز جمعه يا هر روز ديگر بگويد:
«اللّهمّ اغننى بحلالك عن حرامك، و بفضلك عمّن سواك».
«خدايا! مرا با روزى حلالت از حرام و با عطا و بخشش خود از ديگران بى‌نياز گردان».
و- براى وسعت روزى بعد از نماز صبح گفته شود:
«سبحان اللَّه العظيم و بحمده استغفر اللَّه و أسأله من فضله»
«منزه است خداوند عظيم و حمد و سپاس مخصوص اوست، از او طلب آمرزش دارم و مى‌خواهم كه از عطاياى مخصوصش مرا بهره‌ور بفرمايد».
ز- و نيز بعد از نماز عشا بخواند:
«اللّهمّ إنّه ليس لى علم بموضع رزقى و انا اطلبه بخطرات تخطر على قلبى فاجول في طلبه البلدان و انا فيما اطلب كالحيران لا ادرى أ في سهل هو ام في جبل ام في ارض ام في سماء ام في برّ ام في بحر؟ و على يدى من؟ و من قبل من؟ و قد علمت انّ علمه عندك، و اسبابه بيدك، و انت الّذى تقسمه بلطفك، و تسبّبه برحمتك. اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و اجعل لى يا ربّ رزقك واسعا، و مطلبه سهلا، و مأخذه قريبا، و لا تعنّنى بطلب ما لم تقدّر لى فيه رزقا فانّك غنىّ عن عذابى و انا فقير الى رحمتك، فصلّ على محمّد و آل محمّد وجد على عبدك انّك ذو فضل عظيم».«بار الها! من محل روزى خود را نمى‌دانم و بر اساس گمانهايى كه به قلبم خطور مى‌كند، شهرها را جستجو مى‌كنم (تا بدان برسم)، در اين قضيه حيران و سرگردان مانده‌ام كه (روزى من كجاست) آيا در دشت و صحراست يا در كوهها؟ در زمين است يا در آسمان؟ در خشكى است يا در دريا؟ به دست چه كسى است و به جانب چه كسى بايد رفت؟ اما مى‌دانم كه تو هم محلّش را مى‌دانى و هم موجبات و اسبابش به دست تو است. و آن را بر اساس لطف و رحمتت تقسيم مى‌كنى.
خدايا! بر محمد و آل محمد درود فرست و روزى مرا وسيع گردان، طلب آن را آسان و محل دريافتش را نزديك قرار بده و براى آنچه برايم مقدّر نشده مرا به رنج نينداز (تا زحمت بيهوده در طلبش نكشم) همانا تو از عذاب من بى‌نيازى ولى من به رحمت تو محتاج هستم، پس بر محمد و آل محمد درود بفرست و بر بنده‌ات ببخشاى كه تو صاحب فضل و عنايتى عظيم هستى» [۱۰]
ح- براى دفع ترس از ظالم و وارد شدن بر سلطان (جائر) خوب است خواندن آن دعايى كه حضرت صادق- عليه السّلام- هنگام ورود بر منصور مى‌خواند كه:
«يا عدّتى عند شدّتى، و يا غوثى عند كربتى، احرسنى بعينك الّتى لا تنام، و اكنفنى بركنك الّذى لا يرام»«اى ذخيره و سرمايه من در شدايد! و اى فريادرس من در سختيها! مرا با آن چشمت كه خواب در آن راه ندارد، حراست كن و با آن تكيه‌گاهت كه شكست ندارد محافظت نما».
ط- براى پرداخت شدن بدهكارى و اداى دين، مناسب است خواندن آنچه «معاذ بن جبل» نقل كرده كه گفت:
«اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ، تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ، وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ، وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ، وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ، بِيَدِكَ الْخَيْرُ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ، تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ، وَ تُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ، وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ، وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ، وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ [۱۲] ، يا رحمان الدّنيا و الآخرة و رحيمهما تعطى منهما ما تشاء و تمنع منهما ما تشاء، صلّ على محمّد و آل محمّد اقض عنّى دينى يا كريم».روز جمعه‌اى با رسول اللَّه نماز جمعه نخواندم، به من فرمود: «يا معاذ، ما منعك عن الصّلوة الجمعة؟» چه چيزى مانع حضور تو در نماز جمعه شده؟
گفتم: يا رسول اللَّه- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم- يوحناى يهودى از من يك اوقيه [۱۱] طلا، طلبكار است و كنار در منزل كشيك مرا مى‌كشيد، ترسيدم اگر بيرون بيايم مرا بگيرد و نتوانم به نماز جمعه بيايم، فرمود: «أ تحبّ يا معاذ ان يقضى اللَّه دينك؟» «آيا دوست دارى كه خدا دينت را ادا، كند؟».
گفتم بلى يا رسول اللَّه! فرمود: بگو:
«بار خدايا! ملك و حكومت در عالم هستى از آن تو است، آن را به هر كه بخواهى مى‌دهى و از هر كه بخواهى مى‌گيرى، هر كس را بخواهى عزيز و هر كس را بخواهى ذليل مى‌كنى. همه نيكيها به دست تو است و بر هر چيزى قادرى. شب را در روز نهان مى‌سازى و روز را در شب. زنده را از مرده بيرون مى‌آورى و مرده را از زنده و به هر كه بخواهى، بى‌حساب روزى مى‌دهى. اى كسى كه در دنيا و آخرت دو رحمت دارى، (يكى رحمت واسعه كه همه موجودات از آن بهره مى‌برند و ديگر رحمتى مخصوص بندگان شايسته‌ات)، اين دو رحمت را به هر كه بخواهى مى‌دهى و از هر كه بخواهى منع مى‌نمايى (بار الها!) بر محمد و آل محمد درود فرست و دين مرا ادا كن اى كريم!».
آنگاه فرمود:
«فلو كان عليك مِلْ‌ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً لادّاه اللَّه عنك».«اگر به اندازه كره زمين طلا بدهكار باشى، ذات اقدس الهى از طرف تو آن را پرداخت خواهد كرد».
ى- براى تقويت قوه حافظه و حفظ نمودن هر آنچه انسان مى‌شنود، مناسب است دعاى مروى از رسول خدا- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم- كه فرمود:
«اى على! هر گاه خواسته باشى آنچه را مى‌شنوى حفظ كنى، بعد از هر نماز بگو: سبحان من ... پاك و منزه است خدايى كه بر اهل مملكتش ستم روا نمى‌دارد. پاك و منزه است خدايى كه ساكنين زمين را با عذابهاى گوناگون، گرفتار نمى‌كند. پاك و منزه است خداى مهربان و رحيم، خدايا! در قلبم براى من نور و ديد و فهم و علم قرار بده كه تو بر هر چيزى قادرى».
ك- براى دفع آزار همسايه:
فردى نزد امام حسن بن على- عليهما السّلام- شكايت كرد كه همسايه‌ام مرا آزار مى‌دهد، حضرت فرمود:
«إذا صلّيت المغرب فصلّ ركعتين ثمّ قل: يا شديد المحال، يا عزيز اذللت بعزّتك جميع ما خلقت، اكفنى شرّ فلان بما شئت»«پس از نماز مغرب، دو ركعت نماز بگزار و بعد از آن بگو: يا شديد المحال ... اى آن كه مكرت شديد است! اى آن كه جميع مخلوقات را در برابر عزّتت خوار و ذليل قرار دادى! شرّ فلانى را از من بردار هر طور كه خودت خواسته باشى».
اين شخصى، طبق دستور حضرت عمل كرد، نيمه شب صداى فرياد و شيون شنيد، به او خبر دادند كه فلان كس (يعنى همان همسايه) مرد.
نظير اين سرى ادعيه و اخبار، زياد است كه با ذكر آن، بحث طولانى مى‌شود.
براى اطلاع از آنها به كتابهاى دعا مراجعه شود.
۱. به رواية ابن عبّاس از رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم: «اسم اللَّه الاعظم في ستّ ايات من آخر الحشر»
، (بحار الانوار، ج ۹۰، ص ۲۲۴، چاپ بيروت).
۲. برواية ابى امامة قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم: «اسم اللَّه الاعظم الّذى اذا دعى به اجاب في سور ثلاث في البقرة و آل عمران و طه. قال ابو امامة: في البقرة آية الكرسىّ، و في آل عمران: الم اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، و في طه: وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ»، (بحار الانوار، ج ۹۰، ص ۲۲۴، چاپ بيروت).
۳. بحار الانوار، ج ۹۰، ص ۲۲۴ (چاپ بيروت).
۴. بحار الانوار، ج ۹۰، ص ۷- ۲۲۶ (چاپ بيروت).
۵. سوره مريم، آيه ۶۵.
۶. عفريت يعنى گردنكش و خبيث.
۷. سوره نمل، آيه ۴۰.
۸. درست است كه به واسطه اسم اعظم مى‌توان در هر چيزى تصرف كرد (البته به اذن اللَّه) ولى بايد دانست كه يك چنين اسمى از قبيل الفاظ يا مفاهيم قابل تصورى كه لفظ بر آن دلالت دارد نيست، بلكه الفاظى چون حىّ و قيوم و .. اسم الاسم حق‌اند و اسماء الهى در حقيقت ذات است با وصفى از اوصاف. اين اسماء مراتبى دارند كه هر اسم ما فوق، محيط بر اسم ما دون است تا برسد به اسم اعظم، اگر كسى در اثر انقطاع از اسباب مادّى براى حاجتش به پروردگار سبحان متصل گرديد، در حقيقت به اسم او متصل شده، در اين صورت آن اسم اثر مى‌گذارد، و اگر به اسم اعظم متصل گرديد، همه چيز منقاد و فرمانبردار او خواهند بود. با اين توضيح، توهماتى كه ممكن است در ساير ادعيه و آثار به وجود آيد، دفع مى‌گردد (ر. ك:تفسير شريف الميزان، ذيل آيه شريفه ۱۸۰ از سوره اعراف و نيز ذيل آيه شريفه ۴۰ از سوره نمل).
۹. در كافى شريف، كتاب الدعاء، باب الدعاء في ادبار الصلوات، حديث ۹ به همين شكل بدون ذكر معصوم (ع) آمده است، اما در حديث دوم همان باب دارد:
عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام: من قال اذا صلّى المغرب ثلاث مرّات: الحمد للَّه الّذى يفعل ما يشاء و لا يفعل ما يشاء غيره اعطى خيرا كثيرا»
۱۰. «عبيد بن زراره» گويد: نزد حضرت صادق- عليه السّلام- بودم كه فردى از شيعيان حضرت وارد شد و از فقر و تنگدستى خود به ايشان شكايت برد و ابراز داشت كه براى طلب روزى، شهرها را مى‌گردد ولى جز فقر بر او افزون نمى‌گردد. امام صادق- عليه السّلام- به او فرمود: وقتى نماز عشاء را گزاردى، با دقت و حوصله بگو:
اللهم انه ليس لى علم... مدتى نگذشت كه ديديم فقر از او زايل گشته و احوالش رو به راه گرديده است»، (فلاح السائل، سيد بن طاوس فصل ۲۶، تعقيبات نماز عشاء ص ۷- ۲۵۶).
۱۱. تقريبا برابر است با ۵/ ۷ مثقال.
۱۲. برگرفته از سوره آل عمران، آيه ۲۶- ۲۷.