بحر المعارف (کتاب)

بحرالمعارف اثر عالم رباني ملاعبدالصمد همداني است که اساتيدم در قم و مشهد مطالعۀ اين کتاب را به جويندگان حقيقت توصيه مي‌کردند. حکيم مفسر آیةالله جوادي آملي مطالعۀ اين کتاب را براي طالبان راه خدا مفيد مي‌دانستند و سفارش مي‌نمودند. برخي از آقازادگان مرحوم قاضي ; گفته‌اند پدر ما اين کتاب را در نجف براي ما تدريس مي‌کرد.

معرفی اجمالي کتاب بحرالمعارف

بحرالمعارف که به معنای دريای معرفت‌هاست، اسمي است با مسمّي. اين کتاب اثر عالم رباني ملاعبدالصمد همداني است. ملا عبدالصمد فقيهي عالي‌مقام و متکلمي زبردست و عارفي بي‌نام و نشان و اديبي پرتوان است و در همۀ اين فنون کتاب دارد. در کربلا مي‌زيسته و مورد اعتماد علامه بحرالعلوم بوده است و همين افتخار وي را بس است. گويند با بعضي از مشايخ تصوّف در کربلا ملاقات داشته و از آنها به تلقين ذکر و فکر مشرّف گشته است. در کتاب بحرالمعارف تأثيرپذيري او از تصوّف کاملا هويداست.

در علوم ظاهر شاگرد استاد اکبر وحيد بهبهاني و سيد علي صاحب رياض‌العلماء است. در حملۀ دوم وهابيان به کربلاي معلا در روز غدير سال ۱۲۱۶ به شرف شهادت نائل آمده است و خود پيش از آن مکرر مي‌فرموده: به زودي محاسن سفيدم به خون سرم خضاب خواهد شد.

در هنگام شهادت عمرش از ۶۰ سال گذشته بوده است. عاش سعيداً و مات شهيداً.

کتاب بحرالمعارف طبق تصريح نويسنده مشتمل است بر مباحث «حکمت اربعۀ عمليّه» يعني:

• ۱. تهذيب اخلاق ظاهر.
• ۲. پيرايش نفس از رذائل.
• ۳. آرايش درون به فضائل.
• ۴. نتيجه‌اي که از اينها بهرۀ نفس مي‌گردد.

اين کتاب مشتمل بر يک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل است. شمارگان و عناوين فصل‌ها را مصحح محترم افزوده‌اند. با نگاهي گذرا به عناوين فصول به دست مي‌آيد که نيمي از کتاب به مباحث کلامي و به‌ويژه بحث امامت پرداخته و نيمي ديگر در عرفان و تصوّف است.

نقاط قوت کتاب

• ۱. برترين نقطۀ قوت کتاب استشهادات فراواني است که نويسنده در مباحث گوناگون عرفاني به متونِ اصلي دين يعني کتاب و سنّت دارد. فهرست آيات و روايات پايانِ کتاب نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به قرآن و روايات و تلاش پي‌گير او در زمينۀ مستندسازي مطالب عرفاني است. فقط در جلد اول کتاب به بيش از ۲۵۰ آيه و ۶۵۰ روايت استناد و استشهاد کرده است که جاي اعجاب و تقدير دارد.
• ۲. کتاب به دست عالمي شيعي كه ميان ظاهر و باطن و معقول و منقول جمع كرده بوده، نگاشته شده است و نگرش شيعي در آن موج مي‌زند، در حدي که گاه بوي نوعي غلوّ استشمام مي‌شود.
• ۳. توجه کتاب به امّهات مباحث عرفاني برگ زرين ديگري است.
• ۴. دقائق و ظرائف عرفاني کتاب را منبعي براي محققان ساخته كه ما نيز در اين نوشتار از آنها سود برده‌ايم.

نقاط ضعف کتاب

• ۱. پاره‌اي مطالب موهون و سست که در مقدمۀ مصحح محترم هم، به آن اشاره شده است.
• ۲. تأثر کتاب از پاره‌اي آموزه‌هاي تصوّف که قابل تأييد نيست.
• ۳. ذکر منقولات مردود بدون اشاره به وجه ردّ آنها به گونه‌اي که خواننده چنين گمان مي‌كند که نويسنده پذيراي مطلب است و نقدي بر آن ندارد. مصحح محترم در پاره‌اي موارد اين منقولات را نقد كرده است.
• ۴. عاري بودن کتاب از هرگونه نظم منطقي در چينش مطالب، مثلاً جلد نخست کتاب با بحث «شرايط استجابت دعا» آغاز مي‌شود و سپس بحث «لزوم ذکر مشايخ» و آن‌گاه بحث «تحصيل دوستان ايماني» و سپس «لزوم يادآوري گناهان و جلوگيري از خودبيني» و بعد بحث «زيارت مشاهد اولياء» و سپس بحث «فضيلت و صفات شيعه» و همين‌طور ... مي‌آيد در فصل ۱۴ به «راه‌هاي رسيدن به خدا» مي‌رسيم که منطقاً بايد فصل اول مي‌بود.
• ۵. اين کتاب در حقيقت دو کتاب در يک کتاب است. کتابي در عرفان و کتابي در مبحث امامت از علم کلام و متاسفانه مباحث در دو بخش مستقل، مورد بررسي قرار نگرفته است.

آنچه گفته شد از ارج و قدر کتاب نمي‌کاهد و حداکثر ضرورت چينشي نوين را آشکار مي‌سازد.

فراموش نمي‌کنم که اساتيدم در قم و مشهد [: علامه آیة الله حاج سید محمد حسین حسینی طهرانی ] مطالعۀ اين کتاب را به جويندگان حقيقت توصيه مي‌کردند. حکيم مفسر آیةالله جوادي آملي مطالعۀ اين کتاب را براي طالبان راه خدا مفيد مي‌دانستند و سفارش مي‌نمودند. برخي از آقازادگان مرحوم قاضي ; گفته‌اند پدر ما اين کتاب را در نجف براي ما تدريس مي‌کرد^[۱].

پانویس