آشْتياني، ميرزااحمد (۱۳۰۰-۱۳۹۵ق/۱۸۸۲-۱۹۷۵م)، فقيه و فيلسوف شيعي امامي، چهارمين و کوچکترين فرزند ميرزاحسن مجتهدآشتياني، فقيه سرشناس روزگار ناصرالدينشاه و مظفرالدينشاه قاجار و شارح آثار شيخمرتضي انصاري. پس از پايان تحصيل مقدمات عربي و ادبيات فارسي، به خواندن سطوح فقه و اصول در خدمت پدر خود پرداخت و بعد از درگذشت وي (۱۳۱۹ق/۱۹۰۱م)، تحصيلات خويش را نزد علماي ديگر مانند سيدمحمد يزدي، ميرزاهاشم رشتي، حکيم کرمانشاهي و حکيم اشْکوَري دنبال کرد و آنگاه در مدرسۀ سپهسالار به تدريس معقول و منقول مشغول شد.
در ۱۳۴۰ق/۱۹۲۱م رهسپار نجف اشرف گشت و افزون بر کسب فيض از محضر استاداني چون علامۀ نائيني و آقاضياء عراقي، خود نيز مجلس درس فلسفه داير ساخت.
در ۱۳۵۰ق/۱۹۳۱م به ايران برگشت و بقيۀ عمر را در تهران به تدريس فقه و اصول و علوم عقلي، تأليف کتاب و ارشاد مردم گذراند. وي هنگام وفات متصدي مدرسۀ علميۀ مروي، بزرگترين حوزۀ علميۀ تهران، بود.
ميرزامحمد افزون بر احاطه بر علوم عقلي و نقلي، در پزشکي قديم و دانشهاي قديم و دانشهاي رياضي نيز دستي داشت. خط را بسيار زيبا مينوشت و با تخلص «واله» شعر ميسرود. وي عارفي خليق، متواضع، سليمالنفس، متعبد و مثل اعلاي پارسايي بود (مطهري، ۶۱۹). ميرزااحمد از ۵ تن از مراجع زمان يعني ميرزاحسين نائيني، حايري يزدي، آقاضياء عراقي، سيدابوالحسن اصفهاني و حاجآقاحسن بروجردي گواهي اجتهاد داشت.
وي در تهران درگذشت و در صحن حضرت عبدالعظيم در ري به خاک سپرده شد. فرزند ارشد ميرزااحمد به نام ميرزامحمدباقر (۱۳۲۳-۱۴۰۴ق/۱۹۰۵-۱۹۸۴م) يکي از علماي طراز اول عصر حاضر ايران بود. براساس گزارش رضا استادي، جمعاً ۶۲ کتاب و رساله و حاشيه از ميرزااحمد باقيمانده که بيش از ۲۷ کتاب و رسالۀ آن به چاپ نرسيده است (آشتياني، چهارده رسالۀ فارسي، مقدمه، ۲۳-۲۵).
از تأليفات چاپ نشدۀ وي ۳۲ حاشيه است که ميرزااحمد آنها را بر کتابهاي معتبر فقه، اصول، حکمت، معاني و بيان، عرفان، صرف و نحو عربي، هيأت و منطق نوشته است. از آثار چاپ شدة ميرزا، کتابها و رسالات زير را ميتوان نام برد:
۱. رسالۀ قول ثابت به فارسي، به کوشش کوشانپور شامل ۵ اصل، در اثبات خداوند، اثبات علم خداوندي، اثبات لزوم بعثت نبي، اثبات امامت و برزخ و معاد. اين رساله اولينبار در ۱۳۳۵ق/۱۹۱۷م چاپ سنگي شده است؛
۲. نامۀ رهبران، آموزش کتاب تکوين به فارسي، تهران، دارالکتبالاسلاميه، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م (چ ۱، ۱۳۶۰ق)، مشتمل بر فلسفه و اصول عقايد شيعه؛
۳. مقالات احمديه به فارسي، تهران، دارالکتبالاسلاميه، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م، شامل ۳ مقاله در بيان فوايد خودشناسي (مقالة اول) و اصول اخلاق (مقالات دوم و سوم)؛
۴. طرائفالحکم به عربي. تهران، صدوق، ۱۳۴۰ش، در ۲ جلد، همراه با ترجمة فارسي زير عنوان اندرزهاي ممتاز؛
۵. مناسک حج به فارسي، تهران، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م؛
۶. لوامعالحقايق في اصولالعقايد به عربي، تهران، ۱۳۵۳ش، جزء اول اين کتاب شامل مبحث توحيد و نبوت و جزء دوم آن مشتمل بر مبحث امامت و معاد است.
۷. چهارده رسالة فارسي، به کوشش رضا استادي، تهران، چهلستون مسجدجامع، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۲م.
اين مجموعه شامل ۱۴ رساله است: پرسشنامه، آداب دعا، اخلاق و توحيد، ميزانالقرائه، توحيد و معاد، عيديه، دلائلالتوحيد، بيان، نافع، يادآور در توحيد، تفسير آيه قُلِالروُح، سرماية سعادت، کلمة طيبه، قول ثابت و هدية احمديه قبلاً بهطور مستقل چاپ شده است.
۸. صدوبيست حديث و چهار رسالۀ عرفاني و فلسفي به عربي، به کوشش رضا استادي، تهران، چهلستون، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م، شامل: الاحاديثالمنتخبه، تبيانالمسالک في بابالوجود والموجود، الولايه، هدية احمديه، علمالباري و قصدالسبيل في ردالجبر والتفويض، به ضميمة کتاب نورالهدايه فيالامامه، تأليف جلالالدين دواني. رسالة قصدالسبيل قبلاً همراه رسالة تبيانالمسالک، و هدية احمديه با چاپ سنگي منتشر شده است. رسالة الولايه نيز يکبار در ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م با چاپ سنگي منتشر شده است.