حكيم متأله آيةالله جوادی آملی مدّظلّه از دانشمندان برجستۀ معاصر و از مفسران ژرف انديش قرآن كريم است. او كه بر اثر نبوغ و خلاقيت علمي و بهره‌گيري از اساتيد برجسته در معرفت و معنويت، به جامعيت در علوم عقلي و نقلي اسلامي رسيده، هزاران شاگرد مستعد را در مكتب فكري خود پرورانده و ده‌ها اثر عميق به جهان علم و معرفت عرضه كرده است.
منبع: بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء؛ اسراء نیوز
حكيم متأله آيةالله جوادي آملي مدّظلّه از دانشمندان برجستۀ معاصر و از مفسران ژرف انديش قرآن كريم است. او كه بر اثر نبوغ و خلاقيت علمي و بهره‌گيري از اساتيد برجسته در معرفت و معنويت، به جامعيت در علوم عقلي و نقلي اسلامي رسيده، هزاران شاگرد مستعد را در مكتب فكري خود پرورانده و ده‌ها اثر عميق به جهان علم و معرفت عرضه كرده است.
او در سال ۱۳۱۲ ش [: ۱۳۵۱ ق] در استان مازندران، شهر آمل در خانواده‌ای روحاني و مبلّغ احكام و معارف الهي چشم به جهان گشود و پس از گذراندن تحصيلات ابتدايي در زادگاه خود، و بر اثر علاقه خانوادگي به روحانيت و ايفای رسالت روحاني درباره دين و ترويج آن در سال ۱۳۲۵ شمسي به حوزه علميه آن شهر وارد شد و از محضر پدر بزرگوارش، مرحوم حجةالاسلام ميرزا ابوالحسن جوادي آملي و ديگر شخصيت‌هاي علمي و برجسته آن روزگار بهره برد و مقدمات علوم حوزوي و مقداری از سطوح متوسط (ادبيات عرب، منطق، اصول فقه، فقه، تفسير قرآن و حديث) را به مدت پنج سال آموخت؛ همچنين پايه‌های سلوك معنوی و اخلاقی و تهذيب و تهجد او در مدرسه امام حسن عسكری آن شهر محكم شد.
در سال ۱۳۲۹ شمسي به تهران هجرت كرد و به مدت پنج سال در مدرسه مروي آن شهر به ادامه تحصيل علوم ديني در محضر شخصيت‌هاي علمي بزرگ آن عصر، مانند شيخ محمدتقي آملي، علامه حاج شيخ ابوالحسن شعراني، محي الدين الهي قمشه‌اي و محمدحسين فاضل توني پرداخت و در كنار دروس فقه و اصول به فراگيري علوم عقلي و عرفاني نيز اهتمام ورزيد و همزمان، تدريس علوم اسلامي را نيز آغاز كرد.
در سال ۱۳۳۴ شمسي به حوزه علميه قم هجرت كرد و نهايي‌ترين دروس تخصصي حوزوي را در محضر استاداني چون آيةالله سيدمحمد حسين بروجردي، آيةالله سيدمحمد محقق داماد، آيةالله ميرزا هاشم آملي، رهبر فقید انقلاب و علامه طباطبایی فرا گرفت.
او از همان دوران دانش اندوزي در تهران، در حالي که نزد اساتيد و اساطين فن دروس اسلامي را تلمّذ نمود، تدريس رشته‌هاي گوناگون معقول و منقول اسلامي را آغاز كرد و هم اكنون حدود ۶۰ سال از عمر پربركت تدريس ایشان مي‌گذرد. ایشان ضمن تدريس ساير علوم اسلامي به تفسير قرآن مجيد اهتمام ويژه اي داشته و دارد، و تدريس تفسير قرآن كريم را از سال ۱۳۵۵ ش آغاز كرده و همچنان ادامه دارد.
مراد از سلوک علمي، اوصاف و ويژگي‌هاي روحي و فكري علامه جوادي آملي در محور تعلّم، پژوهش، تدريس، تعليم و تأليف است. اثر هر مؤلف آيينهٴ اخلاق علمي اوست و آثار آيةالله جوادي به‌ويژه تفسير تسنيم نيز مظهر مكارم و معالي اخلاق علمي مفسر بزرگوار آن است كه به برخي از آن‌ها اشاره مي‌شود:
برخورداري از اخلاق متعالي و كريمانه علمي كه به نمونه‌هايي از آن‌ها اشاره شد، معظم له را در جايگاه يكي از استادان كم نظير جهان اسلام قرار داده است. توجه به برخي داوري‌ها در اين زمينه سودمند است:
سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي سازمان كنفرانس اسلامي (آيسيسكو) و همچنين سازمان فرهنگ و ارتباطات جمهوري اسلامي در پيام خود به مناسبت برگزيده شدن تفسير تسنيم به عنوان «تحقيق برتر در عرصه مطالعات اسلامي و قرآني» در سال ۱۳۸۵ شمسي خطاب به مفسّر، به عنوان «حكيم متألّه، فقيه و مفسر برجسته و گرانقدر» چنين آورده‌اند:
... اثر برجسته جناب عالي در تفسير قرآن كريم «تسنيم» به عنوان تحقيق برتر در عرصه مطالعات اسلامي و قرآني انتخاب گرديده است و به پاس سال‌ها بهره‌مندي متفكرين جهان اسلام از انديشه‌هاي بلند و بينش و دانش وسيع حضرت عالي به ويژه در زمينهٴ تفسير قرآن كريم كه بخشي از آن در تفسير شايستهٴ فوق تجلي يافته است... .
در پيام مدير دفتر منطقه‌اي آيسيسكو در تهران (مدير المكتب الإقليمي للإيسيسكو بطهران) نيز چنين آمده است:
جناب آيةالله علامه عبدالله جوادي آملي!افتخار دارم كه تهنيت و تبريك خود را به مناسبت انتخاب شما به عنوان يكي از سه مؤلّف برجسته در جهان اسلام در عرصهٴ پژوهش‌هاي اسلامي در سال ۲۰۰۶ از سوي آيسسكو و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي تقديم كنم.
اين انتخاب براي ارج نهادن و قدرداني از كتاب ارزشمند شما، تفسير تسنيم است.
بر فرزانگان و فضيلت مندان پوشيده نيست كه جناب‌عالي از برجسته‌ترين اساتيد كم نظير در جهان اسلام به شمار مي‌آييد و بحمدالله با نبوغ و خلاقيت فاخر و نمونه و با نهايت دقت و درايت توانستيد ظرايف دانش‌هاي فلسفه، عرفان و كلام را فراگيريد و همه آن‌ها را در خدمت كتاب نور [قرآن] به كار گيريد. چنين توفيقي گوارايتان باد.
از ديدگاه مفسر تسنيم، منابع تفسير قرآن عبارت‌اند از «قرآن، سنت و عقل» و چون «منهج و روش تفسيري» هر مفسر، پيوند تنگاتنگي با «منابع تفسير قرآن» دارد، به اجمال مي‌توان منهج تفسيري تسنيم را «منهج اجتهادي جامع» و دربردارندهٴ «تفسير قرآن به قرآن»، «تفسير قرآن به سنت» و «تفسير قرآن به عقل» ناميد. در ميان اين سه شيوه، كارآمدترين آن ها، «تفسير قرآن به قرآن» است، زيرا مهم‌ترين منبع تفسير قرآن، خود قرآن است كه مبيّن، شاهد و مفسّر خويش است و در دستيابي به معارف قرآن اثري عميق دارد.
تأكيد بيشتر بر «تفسير قرآن به قرآن» هرگز به معناي نفي تفسير قرآن به سنت يا طرد تفسير قرآن به عقل و حتي به معناي عدم بهره گيري از علوم انساني و دانش تجربي در تفسير قرآن نيست.
به باور مفسر تسنيم، تفسير قرآن به قرآن، شيوه تفسيري پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت(عليهم‌السلام) است كه از هر خطاي نظري معصوم و از هر لغزش عملي مصون بوده و در نتيجه پيروي از آنان لازم، حيات آفرين و نجاتبخش است.
بدون شک گنجينه عظيم عترت و ذخيره بزرگ اهل بيت (عليهم السلام) از برترين عطيه و عاليترين نايله الهي به جهان بشيريت است ؛ زيرا تنها راهي که معرفت صحيح و شناخت اصيل را به همراه گرايش حقيقي و ميل واقعي به انسان ارائه مي کند شريعت بي مانند و طريقت بي نظير اهل بيت (عليهم السلام ) همراه با حقيقت بي بديل قرآن کريم بوده و هست .
حضرت آيةالله جوادي آملي از عترت پژوهان برجسته و ژرف انديش دوران معاصر است که آثار بناني و بياني فراواني را در زمينه معرفي و تفسير ژرفايي شخصيت الهي و والاي حضرت محمد (صلي الله عليه و آله) و عترت پاک آن حضرت و همچنين تبيين و تشريح معارف گرانسنگ آن ذوات قدسي که خلفاي راستين خداوند سبحان و همتايان قرآن کريم اند ، به شيفتگان و مواليان ولايت حياتبخش آنان ارائه کرده است. اين آثار در قالب ۱۸ عنوان کتاب و ۴۴ جلد مي باشد . و کتاب «ادب فنای مقربان » شرح زيارت جامعه کبيره که دائره المعارف جامع در موضوع عترت شناسی است و تا کنون ۷ جلد آن منتشر شده و به ۱۵ جلد می رسد.
۱. ساختار منطقي: استاد ضمن تقرير درس خارج فقه آيةالله محقق داماد که بيش از ۱۴ سال به طول انجاميد و کتابهاي فراواني از جمله حج ، صلاة و خمس به چاپ رسيد .
درس خارج استاد، آيةالله جوادي آملي از دروس منظم خارج فقه حوزه علميه قم است كه از ساختاري منطقي و روشمند برخوردار است. مراحل گوناگون در فرآيند بررسي يك مسئله فقهي در درس ايشان بدين شرح‌اند: أ. طرح مسئله و پرسش بحث؛ ب. تحرير محل بحث و تبيين نقطه ابهام؛ ج. نقل ديدگاه‌هاي متخصصان فنّ و بررسي نظريات سه عصر فقي الف) زمان شيخ طوسي و مفيد . ب ) دوره مرحوم محقق و علامه حلّي. ج ) دوره معاصر و فقهاءمتاخّر؛ د. نقد و بررسي استدلال‌هاي متخصصان؛ هـ. اثبات استدلالي ديدگاه مختار؛ و. جمع‌بندي نهايي و نتيجه‌گيري .
۲. رعايت جايگاه ثقلين: در سخنان حضرت رسول اكرم(ص) قرآن كريم به عنوان ثقل اكبر و عترت به عنوان ثقل اصغر معرفي شده‌اند و در همه شاخه‌هاي علوم اسلامي از جمله فقه بايد اين جايگاه رعايت شود و استاد، آيةالله جوادي چه در تفسير قرآن كريم و چه در تفكر فقهي همواره بر آن تأكيد داشته و بدان مقيد بوده‌اند كه ابتدا از آيات قرآن كريم بهره گرفته خط اصلي يك حكم يا گزاره معرفتي را ترسيم مي‌كنند و در طول بهره‌گيري از قرآن از سنت ثقل اصغر بهره مي‌گيرند.
۳. نگاه حكومتي به فقه: حكومت ديني و ولايت فقيه پشتوانه اجرايي همه احكام دين است و از همين‌رو در اجراي احكام دين به ويژه احكام اجتماعي آن بايد حاكميت فقيه عادل بر امت را لحاظ كرد، چنان‌كه در مسائلي مانند ثابت شدن اول ماه، صلح و جنگ و تصرفات قاضي نقش ولي فقيه روشن است و تفكر فقهي معظم له از اين ويژگي برخوردار است.
۴. تطبيق قواعد و احكام فقهي بر مسائل جهان و جامعه معاصر: نمونه‌هايي مانند بحث از روا و صحيح بودن انعقاد عقدهايي مانند اجاره به صورت اينترنتي يا حرمت اجاره سايت‌هاي اينترنتي براي ترويج فساد و گسترش فحشاء در جامعه را مي‌توان در شيوه فقهي استاد مثال زد.
چنان‌كه گذشت، آيةالله جوادي آملي همزمان با هجرت از آمل به تهران براي ادامه تحصيل علوم ديني، در كنار دروس فقه و اصول به فراگيري علوم عقلي (كلام، فلسفه و عرفان) پرداخت و اين علوم را از محضر استاداني همچون علامه ذوفنون، حاج شيخ ابوالحسن شعراني و آيةالله حاج ميرزا مهدي محي‌الدين الهي قمشه‌اي و آيةالله ميرزا حسين فاضل توني و آيةالله شيخ محمد تقي آملي فرا گرفت؛ همچنين پس از مهاجرت به حوزه علميه قم دروس تخصصي فلسفه و كلام و عرفان را از محضر استاداني همچون علامه طباطبايي آموخت.
آيةالله جوادي تدريس علوم عقلي را از دوران دانش‌اندوزي در حوزه علميه تهران آغاز كرد و هم‌اكنون حدود شصت سال از عمر پربركت تدريس او مي‌گذرد.محصول تدريس آيةالله در علوم عقلي در شاخه‌هاي گوناگون فلسفه، كلام، عرفان و فلسفه‌هاي مضاف، آثاري است كه در مبحث آثار علمي به بخشي از آن‌ها اشاره شد.
در اين مجال به بررسي درس حكمت متعاليه و محصول اين درس مي‌پردازيم:
آيةالله جوادي سه دوره كتاب اسفار صدرالمتألّهين شيرازي به نام الحكمة المتعاليه في الاسفار الربعه را در حوزه علميه قم تدريس كرد و طي آن صدها دانش‌پژوه علوم عقلي از درس پربار وي بهره بردند.سومين دوره تدريس اسفار، تدريسي ويژه و در بستر تمامي آثار ملاصدرا بود و بلكه فراتر از آن به آثار مهمي كه در زمينه هستي‌شناسي نگاشته شده مورد توجه ايشان بوده و آراي مهم درباره هستي‌شناسي بررسي و نقد و تحليل شده است.
محصول سومين دوره تدريس اسفار توسط علامه جوادي آملي، كتاب گرانسنگ رحيق مختوم شرح حكمت متعاليه است كه به كوشش محققان و شاگردان مكتب فلسفي استاد در ۳۵ جلد آماده نشر شده و تاكنون ده جلد آن منتشر شده است.
رحيق مختوم يك دوره شرح عميق و گسترده حكمت متعاليه صدرايي است كه به حكمت‌پژوهان عرضه مي‌شود و به جرئت مي توان آن را عميق‌ترين و مبسوط‌ترين اثر فلسفي درباره اسفار دانست.
از بزرگ‌ترين ويژگي‌هاي رحيق مختوم ارائه هماهنگي برهان، عرفان و قرآن است.
نام اين اثر، برگرفته از آيهٴ ۲۵ سورهٴ مباركه «مطفّفين» است: ﴿يُسْقون من رحيقٍ مختومٍ﴾. رحيق مختوم نوشيدني ناب و خالص ابرار بهشتي است كه با قطراتي از چشمه‌سار تسنيم (ويژه مقربان الهي) ممزوج شده: ﴿و مزاجه من تسنيم ٭ عيناً يشرب بها المقرّبون﴾ و بر اثر اين مزاج، ارزشي افزون‌تر يافته است. بر اين نوشيدني مُهر مشكين صيانت از آلودگي و باطل نهاده شده و از اين‌رو از گزند هرگونه آلودگي منزه است.
پس تسنيم چشمه اعلايي است كه شراب طهور ويژه مقرّبان الهي از آن مي‌جوشد و رحيق مختوم چشمه‌ساري كه شراب ابرار از آن مي‌تراود و ارزش رحيق مختوم با آميزه‌اي از چشمه تسنيم فزون‌تر مي‌شود و از آنجا كه اعتبار همه دانش‌ها و از جمله حكمت، رهاورد هماهنگي با قرآن كريم است، آيةالله جوادي با الهام‌گيري از اين معرفت قرآني، اثر فلسفي خود شرح حكمت متعاليه را رحيق مختوم و اثر گرانسنگ قرآني خود را تسنيم نام نهاده است.تدريس آثار قديم عرفاني همچون تمهيد القواعد و فصوص ابن عربي و هماهنگي آن با برهان و از سوي ديگر با قرآن از جمله آثار گرانسنگ و به ياد ماندني است که مي توان به عنوان عرفان اصيل اسلامي با کار کرد علمي و آکادميک از آن ياد کرد.
برخي از موارد سيرهٴ فلسفي صدرالمتألّهين كه در آثار حضرت آيةالله جوادي آملي آمده عبارت‌اند از:
۱. تحرير صحيح اصل مسئله و تبيين درست مطالب گذشتگان.
۲. آشنايي با مباني حكماي يونان و حكماي اسلام و حفظ آن‌ها از دستبرد تحريف و برداشت سوء كج‌انديشان.
۳. استنباط فروع فراوان از همه مباني پيشينيان كه آن فروع بر اساس اصول پذيرفته شده مورد توجه آن‌ها قرار نگرفته بود.
۴. تأسيس اصول و مباني جديد كه هر يك زمينهٴ استنباط فروع عميق فراوان ديگرند.
۵. داوري منصفانه بين آراي گذشتگان و تشخيص غثّ و سمين و تحقيق آنچه صواب است و ابطال آنچه ناصواب است.
۶. عدم اكتفا به برهانِ صرف، بلكه توجه به تحصيل عرفان و شهود، و بسنده نكردن به جمع بين برهان و عرفان بدون عرضه بر قرآن و وحي را محور تفكّر و مدار شهود دانستن و بسياري از مبادي برهان و مجالي عرفان را با راهنمايي آن فراهم كردن و تطبيق بين حكمت و شريعت، و شريعت را منزّه‌تر از آن دانستن كه با فلسفه الهي نسازد، و فلسفه را كوچك‌تر از آن دانستن با شريعت موافقت نكند.
۷. بينش عقلي و گرايش برهاني داشتن و تسليم شهرت نشدن و از ناحيهٴ مدح و قدح جمهور تغيير انديشه ندادن، و با آراي جمهور حكما در صورت غفلت آنان همانند اوهام تودهٴ مردم در صورت انحراف آن‌ها مخالفت كردن، زيرا جمهور، مقيم و ساكن‌اند و حكيم، مهاجر است و قهراً مهاجر با مقيم موافق نخواهد بود و اين معنا را مي‌توان از نامگذاري كتاب به اسفار پي برد.
۸. صحت و سقم سخن غيرمعصوم(عليه‌السلام) را بدون انتساب به گوينده بررسي كردن، و مذهب خاص قائل را مايهٴ صلابت يا وهن كلام وي ندانستن، بلكه استواري يا سستي گوينده را با سخن او سنجيدن، زيرا آنچه با بنان يا لسان نوشته يا گفته مي‌شود ترجمان عقل راقم يا قائل است: «تكلموا تُعرفوا، فإن المرء مخبؤٌ تحت لسانه».
آيةالله جوادي آملي كه حدود ۱۳ سال محضر قائد بزرگ انقلاب اسلامي، حضرت امام خميني را درك كرده و از انديشه‌ها و خُلق و خوي او الهام گرفته بود پيش از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، از زمينه سازان انقلاب بود و با ترويج افكار مترقي امام خميني، جامعه را به سوي تقليد از امام بلكه تأسي فراگير و همه جانبه، به ايشان سوق مي‌داد و از همين رو چند بار در دوران ستمشاهي از تبليغ و سخنراني ممنوع و بازداشت شد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، در سال ۱۳۵۸ شمسي با حكمي از سوي امام خميني در مسند قضاوت قرار گرفت و همچنين به عضويت شوراي عالي قضايي درآمد و در آن نهادِ حكومتي تهيه پيش نويس لوايح قضايي را بر عهده گرفت.
ايشان در انتخابات مجلس خبرگان رهبري (دور اول و دوم) نيز از سوي مردم استان مازندران به نمايندگي آن مجلس برگزيده شدند.
آيةالله جوادي آملي، پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، سفرهاي تبليغي برون مرزي متعددي به كشورهاي امريكا، ايتاليا، فرانسه، انگلستان، آلمان، سوئيس، اتريش، اتحاد جماهير شوروي سابق و سوريه و لبنان داشته كه مهم‌ترين آن‌ها سفر به مسكو در سال ۱۳۶۷ شمسي مطابق ۱۹۸۸ ميلادي براي ارائه و تبيين پيام امام خميني به ميخائيل گورباچف، رهبر اتحاد شوروي سوسياليستي سابق و همچنين سفر او به نيويورك در سال ۱۳۷۹ شمسي مطابق ۲۰۰۰ ميلادي براي ارائه پيام رهبر جمهوري اسلامي ايران، آيةالله خامنه‌اي به نشست هزارۀ اديان بود.
اکنون آيةالله جوادي آملي ضمن ادامه تدريس تفسير قرآن کريم و خارج فقه به عنوان يک مرجع ديني و علمي در توليد انديشه هاي متعالي در عرصه هاي مختلف علوم عقلي و نقلي نقش آفريني کرده و ضمن پاسخگويي به مراجعات علمي و عملي جامعه اسلامي با رصد کردن حرکت هاي علمي و فرهنگي جهاني رسالت خود را در جامعه جهاني با رهنمودها ، نظريات ، انديشه ها و هدايتهاي عالمانه و حکيمانه و توليد آثار علمي ايفا مي نمايد.