آقا حُسَيْنِ خوانْساري، فرزند جمالالدين، معروف به محقق خوانساري (۱۰۱۶-۱۰۹۹ق/۱۶۰۷-۱۶۸۸م)، دانشمند، فقيه و حکيم بزرگ شيعي ايراني در دورة صفوي. پيش از رسيدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامي به اصفهان رفت و در مدرسۀ خواجهملک که مجمع فضلاي بزرگ آن زمان بود، به تحصيل پرداخت.
در اصفهان از محضر استادان بسياري استفاده کرد و به همين جهت خود را «تلميذالبشر» ناميد که اشاره به کثرت استادانش داشته باشد.
آقاحسين علوم عقلي را نزد ميرابوالقاسم فندرسکي، و علوم نقلي را در محضر محمدتقي مجلسي تکميل کرد و از وي اجازۀ روايت گرفت.
از استادان ديگر او محقق سبزواری مؤلف کتاب الذّخيره و حيدربن محمد خوانساري نويسندۀ زبدهالتصانيف را نام بردهاند. گرچه در دوران تحصيل گرفتار فقر و تنگدستي بود، ولي سرانجام به جايي رسيد که شاه سليمان صفوي جبّة گرانبهاي خود را براي او فرستاد و در يکي از سفرها نيابت سلطنت و رسيدگي به کارهاي کشوري را به وي واگذار کرد.
آقاحسين با وجود جاه و مقام و رفاهي که داشت، همواره پناه بينوايان و تهيدستان بود. او در دانشهاي معقول و منقول تبحّر داشت و به گفتۀ افندي اصفهاني «پشتوانۀ اهل علم» بود (ص ۵۷). وي در آغاز به کلام و فلسفه گرايش داشت، ولي بعدها به فقه و اصول گراييد و در اين رشته معروف شد و رياست علمي و مذهبي زمان بر او مسلّم گرديد. خوانساري گهگاه به عربي و فارسي شعر ميسرود و منشآت زيبا به هر دو زبان پديد ميآورد.
وي در هر دو رشتۀ معقول و منقول تدريس ميکرد و به همين جهت به «استادالکل فيالکل» معروف گشت.
شاگردان و تربيتشدگان او، که خود از اعلام فقه و حکمت به شمار ميرفتند، عبارتند از:
دو فرزندش آقاجمالالدين محمد مُحَشّي شرح لمعه و آقارضيالدين محمد، محمدصالح خاتونآبادي که مدت ۲۰ سال در خدمت او تلمذ کرد، ملاميرزاي شيرواني شارح و محشّي معالمالاصول، شيخجعفر قاضي، سيدنعمتالله جزايري، محمدبن عبدالفتاح تنکابني معروف به «سراب»، عليرضا شيرازي که شاعري فاضل بود و «تجلّي» تخلص ميکرد و نيز ميرزا عبدالله افندي، مؤلف رياضالعلماء که به گفتة خود شرح اشارات را نزد او خوانده است.
آقاحسين خوانساري نويسندهای پرکار بود و آثاري فراوان از خود به يادگار گذاشت.
نوشتههاي او را ميتوان به سه دسته تقسيم کرد:
آثار خطي او بهطور گستردهاي در کتابخانههاي ايران موجود است و کمتر کتابخانهاي است که چند اثر از او را نداشته باشد. ازجمله ميتوان اين کتابخانهها را برشمرد؛ مرکزي دانشگاه تهران، ملي تهران، ملي ملک، خانقاه نعمتاللهي، سپهسالار (سابق)، شوراي ملي (سابق)، رشت، آخوند (همدان)، وزيري (يزد)، فيضيه، آيةالله مرعشي (قم)، جامع گوهرشاد، آستانقدس، دانشکدۀ ادبيات (مشهد).
آخوند همدان، فهرست خطي، صص ۱۰۱-۱۰۲، ۱۸۷، ۲۲۸؛ آستانقدس، فهرست، ۵/۶۱۴-۶۱۵، ۶/۴۹-۵۰، ۹/۳۰۳-۳۰۴؛ آصفيه، فهرست خطّي، ۳/۴۷۶؛ آقابزرگ، الذريعه، ۴/۱۲۶، ۶/۶۷-۶۸، ۱۱۰-۱۱۱، ۱۹۲، ۷/۱۹، ۸/۲۹۹-۲۳۰، ۱۰/۱۹۶-۱۹۷، ۲۱/۲۱، ۲۰۱، ۲۲/۱۰۶، ۲۳/۲۳، ۲۵/۱۳۷؛ آيتالله مرعشي، فهرست خطي، ۱/۲۴۲-۲۴۳، ۴/۲۱۰؛ افندي اصفهاني، عبدالله، رياضالعلماء، قم، مکتبه آيهاللهالمرعشي، ۱۴۰۱ق، امين محسن، اعيانالشيعه، بيروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق، ۶/۱۴۸-۱۵۰؛ اهدايي مشکوه، فهرست خطي، ۳/۲۲۸-۲۲۹، ۲۴۲-۲۴۳؛ برکلمان، ذيل، ۲/۵۹۰؛ بغدادي، اسماعيل پاشا، ايضاحالمکنون، استانبول، ۱۳۶۴ق، ۲/۴۸۵؛ همو، هديهالعارفين، استانبول، ۱۹۵۱م، ۱/۳۲۴؛ تنکابني، احمد، قصصالعلماء، تهران، ۱۳۶۴ق، ص ۲۶۵؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطي، ۱/۱۰۸-۱۰۹؛ ۴ کتابخانة مشهد، فهرست خطي، ۱/۲۶۶، ۳۶۳؛ حر عاملي، محمدبن حسن، املالآمل، بغداد، مکتبهالاندلس، ۱۳۸۵ق، ۲/۱۰۱؛ حلبي، علياصغر، تاريخ فلاسفة ايراني، تهران، زوار، ۱۳۶۱ش، صص ۵۵۶-۵۵۷؛ خانقاه نعمتاللهي، فهرست خطي، ص ۱۹۹-۲۰۰؛ خوانساري، محمدباقر، روضاتالجنات، بيروت، دارالکتبالعربيه، ۱۳۹۰ق؛ دانشکدة ادبيات مشهد، فهرست خطي، صص ۲۲۶-۲۲۷؛ ۲ کتابخانة مشهد، فهرست خطي، صص ۷۱۰، ۷۱۱، ۷۲۳؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطي ۴/۱۸۲-۱۸۳، ۲۳۸؛ شوراي ملي (سابق)، فهرست خطي، صص ۴۳۲، ۵/۱۰۴-۱۰۸، ۱۶۶-۱۷۴، ۱۹۲-۱۹۷، ۶/۲۰-۲۱، ۷/۳۵۳، ۹ (۱)/۴۲۰، ۹ (۲) ۵۱۴-۵۱۵، ۱۱/۲۴۵-۲۴۶، ۱۲/۲۱-۲۲، ۱۱۰، ۱۱۷، ۱۳/۲۰۰-۲۰۱، ۱۹/۳۳۲؛ غروي حايري، محمدعلي، جامعالرواه، بيروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق؛ فيضيه، فهرست خطي، ۱/۸۵، ۲۴۶؛ قمي، عباس، فوائدالرضويه، تهران، ۱۳۲۷ش؛ کتابخانة رشت و همدان، فهرست خطي، صص ۱۱۱۱، ۱۳۱۳، ۱۳۵۹؛ کتابخانة مرکزي، فهرست خطي، ۷/۹۱، ۴۸۰، ۶۱۰، ۸/۱۵۳، ۳۷۵، ۵۵۴، ۶۰۱، ۶۱۰، ۶۱۶، ۹/۱۱۹۱، ۱۲۱۵، ۱۳۶۳، ۱۴۰۱، ۱۴۱۱، ۱۱/۲۲۹۶، ۱۳/۳۳۵۰-۳۳۵۱، ۱۴/۳۶۷۶؛ کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد، فهرست خطي، ۱۶/۳۳۹-۳۴۰، ۳۴۲-۳۳۴، ۳۵۴، ۳۵۹، ۴۲۵، ۴۳۰، ۵۷۴، ۶۴۵، ۶۴۸، ۱۷/۱۲۴، ۵۲۴؛ کحاله، عمررضا، معجمالمؤلفين، بيروت، داراحياءالتراثالعربي، ۴/۴۸؛ مامقاني، عبدالله، تنقيحالمقال، نجف، ۱۳۵۲ق، ۱/۳۲۳؛ مدرس، محمدعلي، ريحانهالادب، تبريز، ۱۳۴۶ش، ۵/۲۳۹؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپي عربي، ۱۹۳، ۲۹۴-۲۹۵، ۴۵۲، ۴۷۶، ۸۴۵؛ ملي تهران، فهرست خطي، ۷/۸۱، ۳۱۱، ۸/۹۹، ۱۴۵-۱۴۶، ۳۸۵، ۹/۱۸، ۱۰/۵۷۶؛ ملي ملک، فهرست خطي، ۲۲۴، ۲۴۴؛ نوري، ميرزاحسين، مستدرکالوسائل، تهران، المکتبهالاسلاميه، ۱۳۸۲ق/۳/۳۸۴-۳۸۵، ۴۰۸؛ وزيري يزد، فهرست خطي، ۱/۱۸۲-۱۸۳، ۲/۵۶۹، ۴/۱۳۱۷، ۱۴۰۵.