فهرست
- ↓۱- بررسي اجمالي رسالة زاد السّالک
- ↓۱.۱- دستورهاي سلوکي مرحوم فيض
بررسي اجمالي رسالة زاد السّالک
«زاد السّالک» يعني ره‌توشة سالک راه خدا. اين کتاب نوشته علامة ذوالفنون فيض کاشاني است. همو که گفته‌اند بيش از ۲۰۰ تاليف دارد، از تاليفاتي همانند «المحجّة البيضاء» که ۴۰ کتاب در يک کتاب است و الوافي که بيش از ۲۰ جلد است، تا تأليفاتي مانند «رسالة زاد السّالک» که چند صفحه بيشتر نيست. اين رساله مشتمل بر نکات سلوکي سودمندي است و چون از قلم محدّثي متشرّع تراويده در انطباقش با شريعت ترديدي نيست تا جايي که مرحوم علامه آقابزرگ تهراني فرموده است: «اين رساله سلوک شرعي است و من آن را نوشته و هميشه با خود دارم و خود و خانواده‌ام بدان عمل مي‌کنيم».
دستورهاي سلوکي مرحوم فيض
در اين رساله مرحوم فيض مقدمه‌اي پرنکته دارند که دربارة حقيقت و لوازم سلوک الي الله است و سپس به دستورات سلوکيِ وارد شده در شريعت مي‌پردازند و ۲۵ دستور را به اين شرح ذکر مي‌کنند:
- ۱. محافظت بر صلوات خمس (نمازهاي پنج‌گانه).
- ۲. محافظت بر نمازجمعه و عيدين (عيد فطر و قربان) و آيات.
- ۳. محافظت بر نمازهاي معهوده و رواتب يوميه.
- ۴. محافظت بر روزة ماه رمضان و تکميل آن.
- ۵. محافظت بر روزه مستحب که سه روز در هر ماه است.
- ۶. محافظت بر زکات.
- ۷. محافظت بر انفاق حق معلوم از مال.
- ۸. محافظت بر حجة الاسلام يعني حج واجب.
- ۹. زيارت قبور مقدّسه پيغمبر۶ و ائمه:.
- ۱۰. محافظت بر حقوق اخوان.
- ۱۱. تدارک نمودن هر چه از موارد فوق فوت شده باشد.
- ۱۲. سلب کردن اخلاق مذمومه مانند کبر و بخل و حسد از خود.
- ۱۳. ترک همة محرمات و گناهان.
- ۱۴. ترک شبهات.
- ۱۵. در«ما لايعني» فرو نرفتن يعني از لغويّات دست کشيدن.
- ۱۶. کم خوردن، کم خفتن و کم گفتن را شعار خود ساختن.
- ۱۷. هر روز قدري از قرآن تلاوت کردن.
- ۱۸. قدري از اذکار و ادعيه را ورد خود ساختن.
- ۱۹. هم‌نشيني با عالم و سؤال از او.
- ۲۰. با مردم به حسن خلق و گشاده‌رويي برخورد کردن.
- ۲۱. صدق و راستي را در گفتار و کردار شعار خود ساختن.
- ۲۲. توکل بر حق تعالي کردن در همة امور.
- ۲۳. بر جفاي خانواده و خويشان صبر کردن.
- ۲۴. امر به معروف و نهي از منکر.
- ۲۵. اوقات شبانه روز خود را مراقبت کردن.
در پايان مي‌گويد:
«اين است آنچه از ائمة معصومين: به ما رسيده است که خود مي‌کرده‌اند و ديگران را مي‌فرموده‌اند، اما چلّه داشتن و حيواني نخوردن و ذکر چهار ضرب و غير از آن که از صوفيه منقول است از آنان وارد نشده، ظاهراً بعضي مشايخ امثال اينها را به جهت نفوس بعضي مناسب مي‌ديده‌اند، در سهولت سلوک، بنابر آن، امر به آن مي‌فرموده‌اند.»
پس از اين عبارات به برخي دستورهاي سلوکي ديگر همانند حريت که به آزاد بودن از «شوائب طبيعت» و «وساوس عادت» و «نواميس عامّه» تفسير شده پرداخته‌اند و سپس نتيجة اشتغال به دستورات ۲۵ گانه را حصول محبّت و قرب حق دانسته، اشاره‌اي به مقصد سفر الي الله که فناء في الله و بقاء بالله است کرده‌اند.
نقد و تحليل
- ۱. برخي از دستورها مبتني بر نظريات خاص فقهي مرحوم فيض است، همانند حضور در نمازجمعه که به فتواي ايشان وجوب عيني دارد.
- ۲. بسياري از امور لازم در سير الي الله ذکر نشده است همانند محاسبه، مراقبه، مشارطه، استاد سلوک، حزن دائم، نبودن با اغيار و ... .
- ۳. مراحل سلوک همان صد منزل ذکر شده در منازل السائرين دانسته شده است که در بخش «منازل سفر» به نقد آن پرداخته‌ايم.
با اين همه، رساله بسيار ارزشمند است و گاه‌گاهي خواندن آن در يادآوري سالک مؤثّر است.